ฝ่ายอักษะ

ปรีดี พนมยงค์มีบทบาทสำคัญในการผลักดันการเปลี่ยนผ่านอำนาจทางการเมืองหลังจอมพล ป. พิบูลสงครามลาออก และสนับสนุนการจัดตั้งรัฐบาลใหม่ภายใต้ระบอบรัฐธรรมนูญ และยังเป็นแกนนำหลักในการประสานงานขบวนการต่อต้านญี่ปุ่น

บทบาทของคณะทูตไทยประจำญี่ปุ่นช่วงสงครามโลกครั้งที่ 2 ซึ่งมีเป้าหมายซ่อนเร้นในการติดต่อฝ่ายสัมพันธมิตร ขณะเดียวกันต้องรักษาความสัมพันธ์กับญี่ปุ่นในฐานะพันธมิตรทางการทูต

รัฐบาลไทยประกาศนโยบายรักษาความเป็นกลางและไม่ฝักใฝ่ฝ่ายใด พร้อมยืนยันเอกราชของชาติเป็นสิ่งศักดิ์สิทธิ์ และพยายามรักษาความสัมพันธ์แบบเป็นมิตรทั้งกับญี่ปุ่นและอังกฤษ ในสถานการณ์สงครามที่ตึงเครียดยิ่งขึ้น

หลวงสุขุมนัยประดิษฐคือหนึ่งในผู้มีบทบาทสำคัญในขบวนการเสรีไทย ในฐานะอดีตนักเรียนสหรัฐฯ การปฏิบัติภารกิจทั้งในสงครามและการทูตของท่านมีส่วนช่วยให้ไทยรอดพ้นจากการถูกปฏิบัติในฐานะประเทศผู้แพ้สงคราม

สถานการณ์สงครามโลกครั้งที่ 2 ในภูมิภาคเอเซียตะวันออกเฉียงใต้ตึงเครียดมากขึ้น ในขณะเดียวกันรัฐบาลหลวงพิบูลสงครามมีความต้องการที่จะเรียกร้องดินแดนที่ไทยเคยสูญเสียให้แก่ฝรั่งเศสกลับคืนมาโดยเฉพาะฝั่งขวาของแม่น้ำโขง

ศ. ดร. กนต์ธีร์ ศุภมงคล อธิบายถึงยุทธศาสตร์ “วิเทโศบายของไทย” ในช่วงวิกฤตการณ์สงครามโลกครั้งที่ 2 ที่ต้องการรักษาสันติภาพและความเป็นกลาง ตลอดจนการรักษาอธิปไตยของประเทศ ไม่ให้ตกอยู่ภายใต้อิทธิพลของฝ่ายใดฝ่ายหนึ่งจนกระทบต่อเอกราช

ศ. ดร.กนต์ธีร์ ศุภมงคล อธิบายถึงการเกิดขึ้นของสงครามโลกครั้งที่สองโดยเน้นไปที่การก่อสงครามขยายตัวของญี่ปุ่นอันเป็นผลมาจากปัจจัยทางสังคม และ เศรษฐกิจ รวมไปถึงการเปิดฉากโจมตีสหรัฐอเมริกาและเข้าร่วมสงครามกับฝ่ายสัมพันธมิตร

ไทยรอดจากสงครามโลกครั้งที่ 2 ไม่ใช่เพราะ "ปาฏิหาริย์" แต่เพราะยุทธศาสตร์ทางการทูตและขบวนการเสรีไทย ทั้งนายปรีดี พนมยงค์ ปฏิเสธลงนามในประกาศสงครามฯ โดยต่อมาการประกาศสันติภาพในปี 2488 ยังช่วยให้ไทยไม่ตกเป็นประเทศผู้แพ้สงคราม

ปรีดี พนมยงค์ ที่นำเสนอโต้แย้งงานของ พล.ท.ประยูร ภมรมนตรี กรณีการโยนความผิดในการปิดสภาฯ ให้พระยาทรงสุรเดช และจากหลักฐานคำให้การ ชี้ไปในทางเดียวกันว่า พล.ท.ประยูร นั้นมีความนิยมในลัทธิเผด็จการทหารและลัทธินาซี

กล่าวขานถึงขบวนการเสรีไทยสายแพร่ ผู้มีบทบาทสำคัญในหน้าประวัติศาสตร์เอกราชของไทย แต่มิได้ถูกจดจำและบันทึกไว้อย่างแพร่หลายนัก