ท่านรัฐบุรุษอาวุโสเป็นคนสายน้ำเดียวกันกับผม
ท่านเกิดที่บ้านคลองเมือง เหนือหัวรอขึ้นไป ส่วนผมเกิดในเรือที่คูขื่อหน้า ใต้หัวรอลงมา
ท่านเรียนหนังสือโรงเรียนเดียวกับผม แต่ห่างกันหลายสิบรุ่น ท่านเข้าเรียนเมื่อ ร.ศ. 131 (พ.ศ. 2455) และสำเร็จเมื่อ พ.ศ. 2458 เลขประจำตัว 791 แต่ผมเรียนเมื่อ พ.ศ. 2482 เลขประจำตัว 4450 ห่างไกลกันลิบ
ถึงกระนั้นผมก็เคยเป็นนักเรียนร่วมชั้นกับลูกชายคนหนึ่งของท่านคือ คุณปาล ซึ่งตอนนั้นเป็นสมัยสงครามโลกครั้งที่ 2 แต่คุณปาลมานั่งอยู่ไม่กี่วันไม่ทันได้พูดกันด้วยซ้ำ ก็หายไปโดยไม่ทราบสาเหตุ
มาทราบเรื่องอีกครั้งหนึ่ง ก็ตอนที่คุณปาลจะไปสมัคร ส.ส. ที่อยุธยา เพื่อนร่วมชั้นของผมคนหนึ่ง (คุณอนันต์ วุฒิสาตร์ ซึ่งเกี่ยวดองกับคุณปาล) ดูจะรู้เรื่องดีกว่าผม แต่ก็ไม่ได้พบหน้ากันเกือบ 40 กว่าปีแล้ว
โรงเรียนที่กล่าวถึงนั้น ไม่ใช่โรงเรียนประจำจังหวัด แต่เป็นโรงเรียนตัวอย่างมณฑลกรุงเก่า ซึ่งอยู่หลังวังจันทรเกษม (สมัยท่านปรีดีเรียนหนังสือ โรงเรียนประจำจังหวัดดูเหมือนจะอยู่ที่วัดสุวรรณดาราม) ตอนที่ผมเข้าเรียนนั้น เป็นโรงเรียนอยุธยาวิทยาลัยแล้ว เป็นโรงเรียนประจำจังหวัดชาย ใช้อักษรย่อว่า อ.ย. 1 เรียกกันในครั้งนั้นว่า โรงเรียนหลังวัง
ตอนผมอยู่ชั้นมัธยมปีที่ 2 ก็ได้เห็นหน้าท่านปรีดีเป็นครั้งแรก จำได้ว่า ครูประกอบ จันทรปรุง ซึ่งเป็นครูการฝีมือ ได้เอาดินเหนียวมาปั้นเป็นรูปคนครึ่งท่อน มีแต่ศีรษะกับไหล่ เมื่อปั้นเสร็จเรียบร้อยแล้วก็ใช้สีดำทา มีคนบอกว่านี่แหละรูปนายปรีดี พนมยงค์ ที่สร้างโรงเรียนหลังใหม่ให้แก่เรา
เมื่อเราย้ายจากโรงเรียนหลังวังไปอยู่โรงเรียนหลังใหม่ (คือโรงเรียนอยุธยาวิทยาลัยในปัจจุบันนี้) เมื่อ พ.ศ. 2483 นั้น ผมยังจำได้ดีว่าเราต้องยกเก้าอี้นั่งของเราไปเอง กว่าจะถึงก็ต้องหยุดพักกันหลายหน รูปปั้นนายปรีดีที่กล่าวถึง ก็ยกไปตั้งไว้ในห้องพักครู ส่วนที่ห้องประชุมดูเหมือนจะมีรูปถ่ายของท่านแขวนอยู่ และต่อมาถูกปลดออก เอารูปจอมพล ป. พิบูลสงคราม แขวนแทน
ความจริงแล้วโรงเรียนอยุธยาวิทยาลัย น่าจะมีรูป “ครูไล้” หรือ อาจารย์วิโรจน์ กมลพันธ์ อีกรูปหนึ่ง เพราะท่านเป็นฝ่ายประสานงานกับท่านปรีดี คือในตอนนั้นอาจารย์วิโรจน์เป็นกรรมการจังหวัด ท่านก็ไปปรารภกับท่านปรีดีถึงเรื่องโรงเรียนอยุธยาวิทยาลัยที่น่าจะสร้างขึ้นใหม่ ท่านปรีดีก็รับช่วย ได้รับพระราชทานเงินจากพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวอานันทมหิดล 1 แสนบาท โรงเรียนหลังใหม่นี้จึงได้เกิดขึ้น
ส่วนโรงเรียนหลังวังจันทรเกษมนั้น ทราบว่าอาจารย์วิโรจน์ขอเช่าทำเป็นโรงเรียนราษฎร์ แล้วตั้งชื่อเป็นที่ระลึกว่า “โรงเรียนอยุธยานุสรณ์” ชื่อนี้จะได้เค้ามาจากท่านปรีดีหรือเปล่าไม่ทราบ จำได้ว่าท่านเคยให้ชื่อหนังสือของโรงเรียนอยุธยาวิทยาลัย “อยุธยาวิทยานุสรณ์”
ท่านปรีดีมีพี่น้องหลายคน เท่าที่ผมจำไว้มีดังนี้
- เก็บ กนิษฐะเสน
- ปรีดี พนมยงค์
- หลุย พนมยงค์
- ชวนชื่น นิติทัณฑ์ประภาศ
- หลวงอรรถกิติกำจร
- น้อม ตามสกุล
- เนื่อง ลิมปินันท์
- ถนอม พนมยงค์
สมัยที่ผมเป็นเด็กนั้น ได้ยินแต่ชื่อนายปรีดีกับนายหลุย สองคนนี้เท่านั้น เพราะมีเรื่องเกี่ยวกับญี่ปุ่นให้ได้ยินบ่อยๆ
เมื่อพูดถึงชื่อพี่น้องของท่านแล้ว ก็ขอแก้นามมารดาของท่านเสียด้วย เพราะเห็นพิมพ์เป็น “ลูกจันทร์” ไปหมด ที่ถูกต้องนั้นคือ “ลูกจันทน์” ท่านผู้นี้เป็นลูกสาวคุณหลวงซึ่งอยู่ตำบลสำเภาล่ม จึงได้สนิทชิดชอบกับตระกูล ณ ป้อมเพชร
ท่านเสียงและท่านลูกจันทน์เป็นคนเกิดตอนต้นรัชกาลที่ 5 เพราะฉะนั้นจึงหาคนที่รู้เรื่องของท่านได้ยากในเวลานี้ ผมเคยสอบประวัติท่านเสียงไว้ แต่เมื่อจะเขียนเรื่องนี้หาไม่พบ จะเขียนตามความจำก็ไม่แน่ใจ จึงต้องปล่อยไปก่อน
ก็หวังว่าว่าเรื่องที่เขียนมานี้ คงจะเสริมส่วนที่บกพร่องในบทความที่มีผู้เขียนมาก่อนได้บ้าง
ป.ล. ผมเห็นด้วยกับการสร้างอนุสาวรีย์ แต่ควรเป็นตึกเล็ก ๆ สักหลังหนึ่งเป็นที่แสดงประวัติ ผลงานเครื่องใช้ เครื่องแต่งตัวพวกเสื้อ หมวกปริญญา อะไรต่าง ๆ ของท่าน เพราะการทำไว้ในห้องใดห้องหนึ่งของโรงเรียนแล้ว นานไปจะถูกไล่ที่ ถ้าไม่มีคนเอาใจใส่ ศิษย์เก่าโรงเรียนอยุธยาวิทยาลัยเป็นใหญ่เป็นโตกันมาก โดยเฉพาะรุ่นผมเป็นผู้ว่ากันหลายคน คงจะเป็นกำลังหาทุนได้
หมายเหตุ:
- พิมพ์ครั้งแรก: ศิลปวัฒนธรรม กรกฎาคม 2526
- ชื่อบทความนี้ อยุธยาวิทยาลัย กับ ปรีดี พนมยงค์ เดิมเคยใช้ว่า สาระเพิ่มเติมเรื่องปรีดี พนมยงค์
