ดิเรก ชัยนาม

บทบาทของคณะทูตไทยประจำญี่ปุ่นช่วงสงครามโลกครั้งที่ 2 ซึ่งมีเป้าหมายซ่อนเร้นในการติดต่อฝ่ายสัมพันธมิตร ขณะเดียวกันต้องรักษาความสัมพันธ์กับญี่ปุ่นในฐานะพันธมิตรทางการทูต

จากการที่ประเทศไทยให้ความร่วมมือกับญี่ปุ่นในช่วงสงครามโลกครั้งที่ 2 จึงเกิดความแตกแยกภายในของกลุ่มชาวไทยในต่างประเทศ อันได้แก่ กลุ่มในสหรัฐฯ จีน และอินเดีย และการเสียเปรียบจำยอมทางเศรษฐกิจต่อญี่ปุ่น นำมาซึ่งการขบวนต่อต้านของเสรีไทยในเวลาต่อมา

การเข้าร่วมสงครามโลกครั้งที่ 2 ของไทยข้างญี่ปุ่น จึงเป็นจุดเปลี่ยนสำคัญที่กระทบต่ออธิปไตยและหลักประชาธิปไตยของชาติ ที่ไม่สามารถทำให้ความสัมพันธ์ต่อประเทศสัมพันธมิตรดีขึ้นได้

รัฐบาลไทยประกาศนโยบายรักษาความเป็นกลางและไม่ฝักใฝ่ฝ่ายใด พร้อมยืนยันเอกราชของชาติเป็นสิ่งศักดิ์สิทธิ์ และพยายามรักษาความสัมพันธ์แบบเป็นมิตรทั้งกับญี่ปุ่นและอังกฤษ ในสถานการณ์สงครามที่ตึงเครียดยิ่งขึ้น

ดิเรก ชัยนาม เขียนถึงรัฐสภาและคณะรัฐมนตรีอังกฤษไว้อย่างละเอียดสะท้อนให้เห็นระบบการเมืองแบบประชาธิปไตยที่มีกษัตริย์ปกครองประเทศ และลักษณะสำคัญ และระบบการเมืองอังกฤษ

ศาสตราจารย์ดิเรก ชัยนาม เป็นนักการทูตและนักการเมืองผู้ซื่อตรง เมตตา และเสียสละ ยึดมั่นในคุณธรรมทั้งยามมีและหมดอำนาจ ได้รับการยอมรับทั้งในประเทศและต่างประเทศ เป็นแบบอย่างของผู้มีเกียรติยิ่งกว่ายศ

อาจารย์ดิเรก ชัยนาม ผู้เป็นครูและผู้บังคับบัญชา ผู้มีคุณูปการต่อวงการการทูตไทย ทั้งด้านวิชาการและจริยธรรม ที่มุ่งมั่นในการถ่ายทอดวิชาอย่างไม่เห็นแก่เหน็ดเหนื่อย ทั้งยังเป็นผู้บุกเบิกการเรียนการสอนระดับปริญญาโทด้านการทูตในประเทศไทย

อาจารย์ดิเรก ชัยนาม ตัดสินใจลาออกจากตำแหน่งทูตหลังรัฐประหารปี 2490 เพราะยึดหลัก "เกียรติ" เหนือผลประโยชน์ส่วนตัว และเลือกความถูกต้องทางจริยธรรม การกระทำนี้สะท้อนความกล้าหาญและคุณธรรมของผู้นำที่แท้จริง

ดิเรก ชัยนาม มีทั้งความสุภาพเรียบร้อย ความรู้ความสามารถ และความเสียสละเพื่อชาติ โดยเฉพาะบทบาทในช่วงเปลี่ยนแปลงการปกครอง 2475 กับคณะราษฎรและสงครามโลกครั้งที่ 2 กับขบวนการเสรีไทย ที่คุณดิเรกเข้าร่วมอย่างกล้าหาญ เสี่ยงชีวิตเพื่อประเทศชาติ

บทสุดท้ายของบันทึกและบทขยายความของป๋วย อึ๊งภากรณ์ เกี่ยวกับปฏิบัติการสำคัญในขบวนการเสรีไทย อาทิ เป็นผู้ติดต่อกับขบวนการเสรีไทยในประเทศกับอังกฤษ การทำงานร่วมกับบุคคลสำคัญ และภารกิจทางการเมืองภายหลังสงคราม