พระยาพหลพลพยุหเสนา (พจน์ พหลโยธิน) “เชษฐบุรุษ” นายกรัฐมนตรีไทยคนแรกที่มาจากการเลือกตั้ง

(1)
เมื่อการเมืองไทยปีแรกๆ หลังการอภิวัฒน์ 2475 ยังอยู่ในภาวะ “ตึงจัด!”
พระยามโนปกรณ์นิติธาดา (ก้อน หุตะสิงห์) จึงได้นายกรัฐมนตรีไทยคนแรก แต่ไม่ได้มาจากเลือกตั้ง

ในประวัติศาสตร์การเมืองไทย  พระยาพหลพลพยุหเสนา (พจน์ พหลโยธิน ลำดับต่อไปจะเรียกสั้นๆ ว่า “พระยาพหลฯ”) อาจเป็นที่รู้จักในฐานะ “หนึ่งในสี่ทหารเสือคณะราษฎร” และหรือ “ผู้นำคณะราษฎร” ในการอภิวัฒน์เปลี่ยนแปลงการปกครองเมื่อวันที่ 24 มิถุนายน พ.ศ. 2475  และในฐานะที่ได้รับยกย่องเป็น “เชษฐบุรุษ” ของระบอบประชาธิปไตย ผู้มีชีวิตสมถะเรียบง่าย ไม่ยึดติดลาภยศตำแหน่ง เมื่อถึงเวลาก็ตัดสินใจลาออกจากตำแหน่งไปไม่ดื้อด้านขัดขวางคนรุ่นใหม่ จนถึงแก่อสัญกรรมไปเมื่อวันที่ 14 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2490

ก่อนที่ปลายปีเดียวกันนั้น จะเกิดการรัฐประหาร 8 พฤศจิกายน พ.ศ. 2490 รัฐประหารที่มีผลเปลี่ยนรัฐไทยจากที่เคยยึดถืออุดมการณ์ระบอบประชาธิปไตยแบบคณะราษฎรมาสู่ระบอบเผด็จการขุนศึก กลุ่มนายทหารผนึกกำลังกับฝ่ายอนุรักษ์นิยม - กษัตริย์นิยม ปรีดี พนมยงค์ ถูกคุกคามจากฝ่ายรัฐประหารจนต้องลี้ภัยไปต่างประเทศ กลุ่ม ส.ส. อีสานซึ่งเป็นฝ่ายปรีดีก็ถูกตามล่าล้างทำลายถึงขั้นอุ้มฆ่า-ลอบสังหาร แม้ว่าจอมพล ป. พิบูลสงคราม อดีตผู้นำคณะราษฎรจะได้รับเชิญมาเป็นนายกรัฐมนตรี แต่ก็เป็นเพียงสัญลักษณ์ไม่ได้มีอำนาจยึดโยงกับอุดมการณ์ระบอบคณะราษฎรเหมือนเช่นเมื่อครั้งเป็นนายกรัฐมนตรีสมัยที่ 1     

อย่างไรก็ตาม เมื่อพิจารณาประวัติการเข้าสู่ตำแหน่งนายกรัฐมนตรีในช่วงระยะแรกเริ่มระบอบใหม่หลังการอภิวัฒน์ 2475 ถึงแม้ว่าผู้นำคณะราษฎรจะไม่ได้เป็นนายกรัฐมนตรีคนแรก  แต่พระยาพหลฯ ก็ควรต้องนับเป็นนายกรัฐมนตรีไทยคนแรกที่มาจากการเลือกตั้ง คือเข้าสู่ตำแหน่งนายกรัฐมนตรีอย่างถูกต้องตามครรลองของระบอบประชาธิปไตยเป็นคนแรก เพราะได้รับเลือกจากสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรชุดแรกเมื่อวันที่ 16 ธันวาคม พ.ศ. 2476 โดยที่สภาผู้แทนราษฎรที่โหวตให้พระยาพหลฯ เป็นนายกรัฐมนตรีในครั้งนั้น  ก็เป็น ส.ส. จากผลการเลือกตั้งครั้งแรกหลังอภิวัฒน์  เมื่อวันที่ 15 พฤศจิกายน พ.ศ. 2476 ตามรัฐธรรมนูญสมัยนั้นที่กำหนดให้ ส.ส. ที่มาจากการเลือกตั้งมีสิทธิอำนาจโหวตเลือกนายกรัฐมนตรี

เส้นทางการได้มาซึ่งนายกรัฐมนตรีจากการเลือกตั้งของไทยมิได้โรยด้วยกลีบกุหลาบ เช่นเดียวกับการตั้งต้นของระบอบใหม่ที่เรียกกันตามศัพท์สมัยนั้นว่า “ระบอบกษัตริย์ใต้รัฐธรรมนูญ” (Constitution king) เมื่อแรกเริ่มอภิวัฒน์นั้นยังไม่มีตัวแทนที่มาจากการเลือกตั้งของราษฎร  ที่มาของผู้ดำรงตำแหน่งต่างๆ จึงได้มาจากการเลือกเฟ้นสรรหาโดยที่ประชุมของคณะผู้ก่อการ  สำหรับนายกรัฐมนตรี มีความพีคตรงที่ชื่อแรกที่เสนอกันว่าจะเชิญให้มาเป็นนั้นคือ “พระองค์เจ้าบวรเดช” ผู้ซึ่งก่อกบฏนำกำลังทหารจากหัวเมืองจะมายึดอำนาจเมื่อเดือนตุลาคม พ.ศ. 2476

“พระองค์เจ้าบวรเดช” เป็นชื่อที่ถูกปัดตกไป เพราะหลวงประดิษฐ์มนูธรรม (ปรีดี พนมยงค์) ได้ออกเสียงคัดค้านอย่างหนักแน่น เพราะเห็นว่าพระองค์เจ้าบวรเดชนิยมระบอบเผด็จการทหารอำนาจนิยม  อีกทั้งยังเป็นเจ้านายในระบอบเก่า ข้อที่ว่าพระองค์เจ้าบวรเดชนิยมระบอบเผด็จการและบริหารอย่างเผด็จการได้รับการยืนยันจากอดีตลูกน้องเก่าในกองทัพที่กลายมาเป็นคณะราษฎร อาทิ พระยาทรงสุรเดช, พระยาฤทธิ์อัคเนย์, พระยาพหลพลพยุหเสนา และพันโทหลวงพิบูลสงคราม (จอมพล ป. พิบูลสงคราม ในเวลาต่อมา)

“พระองค์เจ้าบวรเดช” จึงถูกปัดตกไป ชวดตำแหน่งนายกรัฐมนตรีที่ทรงเคยคาดหวัง และทำให้ทรงโกรธเคืองหลวงประดิษฐ์มนูธรรมอย่างมาก  และนั่นก็เป็นเหตุปัจจัยหนึ่งเมื่อ “เค้าโครงการเศรษฐกิจ” หรือ “สมุดปกเหลือง” ถูกกล่าวหาจากฝ่ายอนุรักษ์นิยมว่าเป็นคอมมิวนิสต์ พระองค์เจ้าบวรเดชก็เห็นเป็นโอกาส นำกำลังทัพจากหัวเมืองบุกเข้ามายังพระนครในนาม “กองทัพสีน้ำเงิน”  โดยอ้างว่า คณะราษฎรเป็นคอมมิวนิสต์จะล้มล้างสถาบันพระมหากษัตริย์ และนั่นก็เป็นจุดจบของพระองค์เจ้าบวรเดชกับพรรคพวก

เมื่อทราบข่าวว่ามีกองทัพจากหัวเมืองนำโดยเจ้านายในระบอบเก่า  ยกมาตั้งอยู่ดอนเมือง  จะมายึดอำนาจ ราษฎรทั้งในพระนครและหัวเมืองต่างออกมาแสดงตัวเป็นฝ่ายสนับสนุนคณะราษฎร คนหนุ่มฉกรรจ์ที่เป็นทหารกองเกินต่างมารายงานตัวเพื่อเข้าเป็นทหารทั้งที่ยังไม่ถึงกำหนดเวลา และเมื่อพระยาทรงสุรเดชปฏิเสธที่จะเป็นผู้บัญชาการสู้ศึกในครั้งนี้  หน้าที่ก็ตกเป็นของนายทหารชั้นลำดับถัดไปคือ “พันโทหลวงพิบูลสงคราม”   

คราวนี้ก็เกิดเป็น “มวยถูกคู่” เพราะพันโทหลวงพิบูลสงครามนั้นเป็นสมาชิกคณะราษฎรสายทหารมาตั้งแต่ชั้นก่อตั้งสมัยยังเรียนอยู่ฝรั่งเศส เกิดเป็นศึกระหว่างเจ้านายเก่ากับอดีตลูกน้องผู้ใต้บังคับบัญชาโดยตรง เข้าทำนอง “ไพร่รบนาย” หรือ “ราษฎรรบเจ้า” ผลปรากฏว่าฝ่ายคณะราษฎรชนะอย่างเบ็ดเสร็จเด็ดขาด (ไม่แปลกใจเลยว่า “อนุสาวรีย์ปราบกบฏ” แยกวงเวียนบางเขน ที่สร้างขึ้นเพื่อเป็นที่บรรจุอัฐิผู้เสียชีวิตจากการสู้รบและเป็นอนุสรณ์ของสงครามครั้งนี้  จะเป็นที่เกลียดชังแก่ฝ่ายอนุรักษ์นิยมยิ่งกว่าอนุสาวรีย์ประชาธิปไตยและอนุสาวรีย์ชัยสมรภูมิ ซึ่งสร้างในยุคคณะราษฎรเหมือนกัน จนต้องทำให้สูญหายไปในท้ายที่สุด)   

แต่นอกเหนือจาก “พระองค์เจ้าบวรเดช” แล้ว ชื่อลำดับถัดมาที่ถูกเสนอให้ได้รับตำแหน่งเป็นนายกรัฐมนตรีคนแรก คือ “พระยามโนปกรณ์นิติธาดา” (ก้อน หุตะสิงห์) พีคไปอีกเหมือนกันตรงที่ผู้เสนอชื่อก็คือหลวงประดิษฐ์มนูธรรม  ด้วยเหตุผลว่าพระยามโนฯ เป็นข้าราชการฝ่ายพลเรือน ไม่ใช่เจ้า แต่มีสายสัมพันธ์อันดีกับฝ่ายอนุรักษ์นิยม อยู่ในเกณฑ์ที่จะสร้างความสมานฉันท์ประนีประนอมกันระหว่างฝ่ายคณะราษฎรกับคณะเจ้านายได้ ทว่าการเลือกพระยามโนฯ ผู้อยู่ข้างฝ่าย “เลือดน้ำเงิน” เป็นความผิดพลาดใหญ่หลวงครั้งหนึ่งของคณะผู้ก่อการอภิวัฒน์ แต่ใครจะคาดคิดว่าพระยามโนฯ จะกระทำตนเป็นเหมือน “หยวนซือไข” ของจีน ที่เมื่อได้อำนาจหลังจากขบวนการเก๊กเหม็งโค่นราชวงศ์ชิงได้สำเร็จแล้ว จะกลับหวนคืนสู่ระบอบเก่า     

แทนที่พระยามโนฯ จะดำเนินการให้มีการเลือกตั้งทั่วไปเพื่อเฟ้นหาผู้แทนราษฎรเข้ามาทำหน้าที่ในสภาตามระบอบประชาธิปไตย  ดังที่ได้มีการตกลงกันไว้กับคณะราษฎร  ปรากฏว่าพระยามโนฯ ก็กลับเป็นบุคคลแรกที่ก่อรัฐประหารล้มล้างระบอบประชาธิปไตย  โดยในวันที่ 1 เมษายน พ.ศ. 2476  พระยามโนฯ ได้ประกาศพระราชกฤษฎีกาปิดสภา พร้อมงดใช้รัฐธรรมนูญบางมาตรา และนายทหารฝ่ายคณะราษฎรก็รู้ข่าวมาระยะหนึ่งแล้วว่า  พระยามโนฯ มีแผนจะปลดนายทหารคณะราษฎรออกจากตำแหน่งคุมกำลัง

พระยาพหลฯ จึงได้นำกำลังมายึดอำนาจไปจากรัฐบาลพระยามโนฯ เมื่อวันที่ 20 มิถุนายน พ.ศ. 2476  พระยาพหลฯ ในฐานะหัวหน้าก่อการได้เข้ารับตำแหน่งนายกรัฐมนตรีเป็นสมัยแรก  โดยประกาศจะคืนอำนาจแก่ราษฎร  โดยจะจัดให้มีการเลือกตั้งทั่วไป  แต่หลังจากนั้นไม่กี่เดือนถัดมา พระองค์เจ้าบวรเดชกับหลวงสิทธิสงครามก็ได้นำกำลังจากหัวเมืองบุกมาพระนคร  การเลือกตั้งจึงต้องเลื่อนออกไป

จนกระทั่งเมื่อฝ่ายกบฏบวรเดชพ่ายแพ้ราบคาบแล้ว  รัฐบาลพระยาพหลฯ จึงได้ประกาศจัดการเลือกตั้งทั่วไปขึ้นในวันที่ 15 พฤศจิกายน พ.ศ. 2476 (สมัยนั้นยังเริ่มต้นปีใหม่ในเดือนเมษายน เดือนพฤศจิกายนจึงเป็นช่วงกลางปี) และการเลือกตั้งเมื่อวันที่ 15 พฤศจิกายน พ.ศ. 2476 นี้เอง ถือเป็นการเลือกตั้งระดับชาติครั้งแรกนับแต่มีการอภิวัฒน์ 2475 เป็นต้นมา

การเลือกตั้งครั้งนี้ถือว่าเป็นจุดกำเนิดทำให้ได้เกิดมีมนุษย์พันธุ์ใหม่ที่เรียกว่า “สมาชิกสภาผู้แทนราษฎร” (ส.ส.) หรือที่จะเรียกกันอย่างกว้างๆ ในเวลาต่อมาว่า “นักการเมือง” และก็เป็นการเลือกตั้งที่ส่งผลทำให้เกิดการได้มาซึ่งนายกรัฐมนตรีคนแรกจากการเลือกตั้งของราษฎร เมื่อผู้แทนราษฎรที่มาจากการเลือกตั้งครั้งนั้นได้โหวตเลือกให้พระยาพหลฯ เป็นนายกรัฐมนตรีอีกเป็นสมัยที่ 2             

(2)
10 สิงหาคม 2435 & “วัฒนธรรมการเลือกตั้ง” ก่อน 2475

ในประวัติศาสตร์การเมืองไทย  การเลือกตั้งครั้งวันที่ 15 พฤศจิกายน พ.ศ. 2476 ไม่ใช่การเลือกตั้งครั้งแรก ย้อนกลับไปเมื่อสมัยต้นรัชกาลที่ 5 ก็เคยมีการเลือกตั้งเมื่อวันที่ 10 สิงหาคม พ.ศ. 2435 จึงเกิดประเด็นปัญหาข้อถกเถียงในประวัติศาสตร์ว่า การเลือกตั้งครั้งไหนกันแน่ถือเป็นการเลือกตั้งครั้งแรก  ขึ้นกับว่ามีเกณฑ์อย่างไร ถ้าเป็นการเลือกตั้งระดับชาติเพื่อได้มาซึ่งสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรและนายกรัฐมนตรี  ก็ต้องถือว่าครั้งแรกนั้นคือวันที่ 15 พฤศจิกายน พ.ศ. 2476  แต่ถ้าว่ากันตามลำดับไทม์ไลน์และพฤติกรรมการเลือกตั้ง  ก็ต้องย้อนกลับไปเมื่อวันที่ 10 สิงหาคม พ.ศ. 2435

แต่การเลือกตั้งเมื่อวันที่ 10 สิงหาคม พ.ศ. 2435 นั้นเป็นการเลือกตั้งระดับท้องถิ่น  เพื่อเลือกกำนันและผู้ใหญ่บ้าน ณ แขวงบางปะอิน จ.กรุงเก่า (อ.บางปะอิน จ.พระนครศรีอยุธยา ในปัจจุบัน) เป็นการเลือกตั้งภายใต้ระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย์ และเป็นส่วนหนึ่งของแผนการปฏิรูปมณฑลเทศาภิบาลสมัยรัชกาลที่ 5  ที่จำต้องมีตัวแทนระดับหมู่บ้านและตำบล เพื่อให้เกิดประสิทธิภาพสอดคล้องกับการปฏิรูป วิธีการและรูปแบบที่ใช้แบบเดียวกับที่ชนชั้นนำได้ไปศึกษาดูงานมาจากประเทศอาณานิคมในสมัยนั้น  ภายใต้ระบอบอาณานิคมที่ปกครองโดยชาติตะวันตกในคริสต์ศตวรรษที่ 19 เจ้าอาณานิคมจะยอมให้คนพื้นเมืองได้เลือกผู้นำของตนเองในระดับหมู่บ้านและตำบล เพื่อรับคำสั่งและประสานงานร่วมมือกับเจ้าอาณานิคมที่กุมอำนาจอยู่ที่ส่วนกลางอีกต่อหนึ่ง

อย่างไรก็ตาม ความสำเร็จหลังจากที่ได้มีการทดลองจัดการเลือกตั้งที่แขวงบางปะอิน จ.กรุงเก่า ได้ขยายผลไปเป็นการจัดการเลือกตั้งท้องถิ่นขึ้นทั่วประเทศในเวลาต่อมา นั่นหมายถึงว่าราษฎรตามหัวเมืองท้องถิ่นได้มีโอกาสสัมผัสกับรูปแบบวิธีการดำเนินการปกครองที่จะใช้ในระบอบประชาธิปไตยในเวลาต่อมา และนั่นก็คือการที่ระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย์ได้สร้าง “หน่ออ่อน” ของระบอบประชาธิปไตยขึ้นมาในขณะเดียวกันด้วย

ช่วงเวลาจากวันที่ 10 สิงหาคม พ.ศ. 2435 ถึงวันที่ 15 พฤศจิกายน พ.ศ. 2476 นั้นเป็นเวลากว่า 41 ปี คือผ่านไปกว่า 1 ชั่วอายุคนแล้วที่ราษฎรได้สัมผัสและรู้จักการเลือกตั้ง แถมยังเป็นการรู้จักและสัมผัสในระดับหมู่บ้านในท้องถิ่นของตนเองอีกด้วย  ในแง่หนึ่งการเลือกตั้งครั้งแรกหลังการอภิวัฒน์ 2475 เมื่อวันที่ 15 พฤศจิกายน พ.ศ. 2476 นั้นไม่ใช่ของใหม่ที่ราษฎรโดยเฉพาะตามหัวเมืองไม่เคยรู้จักมาก่อนเลย  พวกเขาต่างเคยเลือกตั้งผู้นำท้องถิ่นของตนเองมาแล้วทั้งสิ้นนั่นเอง   

อย่างไรก็ตาม แม้ว่า “10 สิงหาคม พ.ศ. 2435” จะมีความสำคัญทางประวัติศาสตร์เช่นดังที่กล่าวมานี้ แต่ก็เป็นที่รับรู้กันแต่เพียงว่าเป็นวันที่มีกำนันผู้ใหญ่บ้านคนแรก  กระทรวงมหาดไทยได้ประกาศให้วันที่ 10 สิงหาคม เป็น “วันกำนันผู้ใหญ่บ้าน” แต่ที่จริงแล้ว “10 สิงหาคม” เป็นสำคัญที่เกี่ยวเนื่องกับวัฒนธรรมการเลือกตั้งในประวัติศาสตร์สังคมไทยด้วย  ถึงจะยังไม่ใช่การเลือกตั้งผู้แทนราษฎรก็ตาม

น่าสังเกตว่าวิธีการอย่างการให้ราษฎรเลือกผู้ใหญ่บ้านขึ้นมา 1 คน จากนั้นให้ผู้บ้านแต่ละหมู่บ้านไปเลือกกำนันสำหรับว่าการตำบลขึ้นอีกต่อหนึ่งนี้  ก็เป็นรูปแบบวิธีการอย่างเดียวกับที่คณะราษฎรใช้ภายใต้รัฐธรรมนูญฉบับ 10 ธันวาคม 2475 คือการใช้ราษฎรแต่ละจังหวัดเลือกผู้แทนของตนเอง จากนั้นให้ผู้แทนมาโหวตเลือกนายกรัฐมนตรีที่สภาอีกต่อหนึ่ง  และก็เป็นวิธีการที่ใช้กันสืบมาจนปัจจุบัน

สิ่งที่ต้องพิจารณาก็คือแม้ว่าสมัยสมบูรณาญาสิทธิราชจะมีการเลือกตั้ง แต่ก็ถูกทำให้เป็นเหมือน “ของเล่น” เพราะอำนาจแท้จริงยังคงขึ้นกับการแต่งตั้งจากผู้มีอำนาจในระบบเก่า อย่างไรก็ตาม การเลือกตั้งในระดับท้องถิ่นที่เกิดขึ้นที่อยุธยานี้ก็ได้ปลูกฝังสำนึกคิดบางอย่างแก่ราษฎร เมื่อถึงคราวต้องมีการเลือกตั้งทั่วไปในช่วงหลังเปลี่ยนระบอบการปกครอง ปรีดี พนมยงค์ และคณะราษฎรก็ไม่ได้เปลืองแรงในการอธิบายว่าการเลือกตั้งคืออะไร ในเมื่อราษฎรก็เคยเลือกกันอยู่ก่อนบ้างแล้วนั่นเอง  ต่างกันตรงที่คราวนี้ไม่ใช่แค่ “ของเล่น” (ของเจ้านายในระบอบเก่า) หากแต่เป็น “ของจริง” ที่จะกำหนดผู้ใช้อำนาจแทนราษฎร ซึ่งโดยหลักการถือเป็นผู้มีอำนาจอธิปไตยสูงสุดในทางการเมืองการปกครอง     

(3)
15 พฤศจิกายน 2476 & การเปิดศักราชระบอบใหม่ (อีกครั้ง)
การเลือกตั้งระดับชาติครั้งแรกหลังการอภิวัฒน์ 2475

ตามรัฐธรรมนูญฉบับ 10 ธันวาคม 2475 รัฐสภาจะต้องประกอบด้วยสมาชิก 156 คน มาจากการแต่งตั้งโดยพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว 78 คน และมาจากการเลือกตั้งของประชาชอีกน 78 คน จากนั้นให้ผู้แทนราษฎรทั้ง 78 คน ที่ได้รับเลือกตั้งจากราษฎรมานี้ จะต้องมาโหวตเลือกนายกรัฐมนตรีอีกต่อหนึ่ง แล้วนายกรัฐมนตรีก็จะได้จัดตั้งรัฐบาลในลำดับชั้นต่อไป   

เวลานั้นสยามได้ยกเลิกการปกครองระบอบมณฑลเทศาภิบาลไปแล้ว จึงได้ให้แต่ละจังหวัดมีอำนาจปกครองระดับภูมิภาค  ตอนนั้นมีทั้งสิ้น 70 จังหวัด กำหนดอัตราประชากร 2 แสนคนต่อผู้แทนราษฎร 1 คน จังหวัดที่มีประชากรมากมีผู้แทนได้ 2 คน ได้แก่ เชียงใหม่, ร้อยเอ็ด, มหาสารคาม, นครราชสีมา เป็นต้น จังหวัดที่มีสิทธิมีผู้แทนได้ 3 คน คือ จังหวัดพระนคร (กรุงเทพมหานคร) และจังหวัดอุบลราชธานี

ตามข้อมูลรายงานการสำรวจสำมะโนประชากรในปีนั้น มีผู้มีสิทธิลงคะแนนเสียงเลือกตั้งทั่วประเทศทั้งสิ้น 4,278,231 คน มีผู้ออกมาใช้สิทธิทั้งสิ้น 1,773,532 คน คิดเป็นร้อยละ 41.45 ของประชากรทั้งหมด

ปรากฏว่าจังหวัดที่ติดอันดับมีผู้มาใช้สิทธิลงคะแนนเสียงมากที่สุดคือจังหวัดเพชรบุรี คิดเป็นร้อยละ 78.82 จังหวัดที่มีผู้ใช้สิทธิน้อยที่สุดคือ แม่ฮ่องสอน คิดเป็นร้อยละ 17.71 นั่นเพราะแม่ฮ่องสอนเวลานั้นยังเป็นแดนลี้ลับ  ประสบปัญหาการติดต่อคมนาคมกับส่วนกลางมาก

การที่จังหวัดในหัวเมืองอย่างเพชรบุรีติดอันดับมีผู้ออกมาใช้สิทธิลงคะแนนเสียงเลือกตั้งกันมากที่สุด และนอกจากเพชรบุรีก็ปรากฏว่าจังหวัดหัวเมืองอย่างปราจีนบุรี, ชลบุรี, ราชบุรี, พระนครศรีอยุธยา, นครสวรรค์, เชียงใหม่, ลำปาง, นครราชสีมา, ร้อยเอ็ด, มหาสารคาม, ขอนแก่น ล้วนต่างก็มีผู้ออกมาใช้สิทธิมากเป็นประวัติการณ์เช่นกัน ซึ่งก็สะท้อนอิทธิพลจากวัฒนธรรมการเลือกตั้งในท้องถิ่นที่ดำเนินมากว่า 4 ทศวรรษ ก่อนหน้าการอภิวัฒน์ 2475

สมัยนั้นยังไม่มีพรรคการเมืองที่จดทะเบียนเป็นทางการ  มีแต่การรวมกลุ่มทางการเมืองที่เรียกว่า “คณะ” เช่น “คณะราษฎร” ในขณะที่องค์กรจัดตั้งที่มีอายุยาวนานและมีขนาดใหญ่ที่สุดในสังคมไทยสยามเวลานั้นคือ “คณะคอมมิวนิสต์สยาม” ซึ่งได้เคลื่อนไหวทางการเมืองอย่างลับๆ มาตั้งแต่ก่อน พ.ศ. 2475  ต่อมาได้พัฒนาขยายใหญ่มาเป็น “พรรคคอมมิวนิสต์แห่งประเทศไทย” (พคท.)

การมีพรรคการเมืองยังคงถูกมองในแง่ลบ  แม้แต่ในหมู่คณะราษฎร คณะราษฎรเองก็ไม่ถือว่าตนเองเป็นพรรคการเมือง  เช่นเดียวกับฝ่ายอนุรักษ์นิยม แต่ต่อมาฝ่ายอนุรักษ์นิยมก็กลับเป็นกลุ่มการเมืองกลุ่มแรกๆ ที่จัดตั้งพรรคการเมืองแบบจดทะเบียนก่อตั้งเป็นทางการคือ “พรรคก้าวหน้า” หัวหน้าก่อตั้งคือ ม.ร.ว.คึกฤทธิ์ ปราโมช ก่อตั้งขึ้นเมื่อวันที่ 22 มีนาคม พ.ศ. 2488 ต่อมาเมื่อมีการก่อตั้งพรรคประชาธิปัตย์ขึ้น กลุ่มอนุรักษ์นิยมก็ยุบพรรคก้าวหน้าแล้วไปรวมกับพรรคประชาธิปัตย์เมื่อวันที่ 6 เมษายน พ.ศ. 2489

ดังนั้น การเลือกตั้งเมื่อวันที่ 15 พฤศจิกายน พ.ศ. 2476 ยังเป็นช่วงที่ยังไม่มีกฎหมายกำหนดให้ผู้สมัครรับเลือกตั้งเป็นสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรจะต้องสังกัดพรรคการเมือง และยังนายกรัฐมนตรีก็ไม่จำเป็นจะต้องเป็นหัวหน้าพรรคการเมืองหรือสังกัดพรรคการเมืองใดพรรคหนึ่ง จึงเป็นการเลือกตั้งโดยผู้สมัครจะต้องลงรับสมัครเลือกตั้งในนามบุคคล  ไม่มีผู้ใดสังกัดพรรคการเมือง

ต่อเมื่อได้รับเลือกตั้งเข้าสภาแล้ว  ผู้แทนราษฎรมักจะรวมกลุ่มกันตามภูมิภาค จึงเกิดเป็น กลุ่ม ส.ส. อีสาน ส.ส. ภาคเหนือ ส.ส. ภาคใต้ เป็นต้น  ซึ่งในการเลือกตั้งครั้งแรกนี้ได้เกิดมนุษย์พันธุ์ใหม่ในการเมืองไทยที่เรียกว่า “นักการเมือง” เป็นผู้มีชื่อเสียงทั้งที่มีชื่อเสียงในวงการต่างๆ อยู่ก่อนแล้ว และมีชื่อเสียงขึ้นมาหลังการเลือกตั้ง อาทิ นายเลียง ไชยกาล, นายทองอินทร์ ภูริพัฒน์, นายโชติ คุ้มพันธุ์ เป็นต้น     

ถือได้ว่าการเลือกตั้งเมื่อวันที่ 15 พฤศจิกายน พ.ศ. 2476 ได้เปิดศักราชใหม่ให้กับประวัติศาสตร์สังคมการเมืองไทย เป็นแบบอย่างแก่การเลือกตั้งทั่วประเทศในเวลาต่อมาสืบเนื่องจนถึงปัจจุบัน  เพียงแต่ว่าในอดีต ส.ว. ไม่มีสิทธิเลือกนายกรัฐมนตรี เพราะถือว่าไม่ใช่ตัวแทนของประชาชน ไม่ได้มาจากการเลือกตั้ง เพราะโดยหลักการของระบอบประชาธิปไตยนายกรัฐมนตรีต้องเป็นตัวแทนจากประชาชน จะโดยการเลือกตั้งโดยตรงหรือการเลือกโดยอ้อมผ่านการโหวตของผู้แทนราษฎรอีกต่อหนึ่งก็ถือว่าเข้าหลักเกณฑ์ทั้งนั้น     

(4)
มติของ “สภาผู้แทนราษฎร 16 ธันวาคม 2476”
ที่มาของ “รัฐบาลคณะราษฎร” สมัยแรกเริ่ม

ถึงแม้ว่าเราไม่อาจจะทราบว่า ในใจของเหล่าผู้ทรงเกียรติที่เป็นเสียงส่วนใหญ่ในหมู่ผู้แทนราษฎรชุดแรกของสยาม (สมัยนั้นยังใช้ชื่อประเทศว่า “ประเทศสยาม” เพิ่งเปลี่ยนมาใช้ “ประเทศไทย” ในสมัยรัฐบาลจอมพล ป. พิบูลสงคราม สมัยที่ 1) ที่ได้รับการเลือกตั้งจากราษฎรมาเมื่อวันที่ 15 พฤศจิกายน พ.ศ. 2476 นั้น เป็นอย่างไร ทำไมถึงโหวตให้พระยาพหลฯ เป็นนายกรัฐมนตรีคนแรกจากการเลือกตั้งไปด้วย

เมื่อมองดูสภาพความเป็นไปไปต่างๆ ในยุคสมัยนั้น  ก็พบว่าพระยาพหลฯ เวิร์คและเหมาะสมที่สุดแล้วในตอนนั้น เพราะถึงแม้ว่าภายในคณะราษฎรเองก็มี “ตัวเต็ง” อย่างหลวงประดิษฐ์มนูธรรม พระยาทรงสุรเดช พันโทหลวงพิบูลสงคราม แต่สองในสามคือหลวงประดิษฐ์มนูธรรมกับพันโทหลวงพิบูลสงคราม ต่างก็หลีกทางให้ “พี่ใหญ่” อย่างพระยาพหลฯ เพราะหากเป็นทั้งสองในเวลานั้นก็สุ่มเสี่ยงจะตกเป็นเป้าโจมตีแก่ฝ่ายคณะเจ้านาย

หลวงประดิษฐ์ฯ เพิ่งจะถูกหาว่าเป็นคอมมิวนิสต์ จนต้องลี้ภัยไปต่างแดนก่อนกลับเข้ามาอีกหลังพระยาพหลฯ ยึดอำนาจพระยามโนฯ และแม้จะมีการตั้งคณะกรรมการสอบสวนว่าหลวงประดิษฐ์ฯ มีแนวคิดเป็นคอมมิวนิสต์หรือไม่ ผลออกมาว่า ไม่ ไปแล้วก็ตาม แต่ยังอาจถูกใช้เป็นประเด็นโจมตีจากฝ่ายคณะเจ้านายได้อีก เพราะเป็นการตั้งคณะกรรมการสอบสวนจากพวกเดียวกัน   

ในขณะที่หลวงพิบูลสงคราม ถึงแม้ไม่มีชนักปักหลังเหมือนหลวงประดิษฐ์ฯ แต่เนื่องจากเป็นผู้บัญชาการในศึกปราบกบฏบวรเดชที่ทำให้ฝ่ายคณะราษฎรชนะฝ่ายคณะเจ้านายในสมรภูมิที่รบกันอย่างเปิดเผย  ก็อาจทำให้ตกเป็นเป้าของฝ่ายตรงข้ามได้เช่นกัน  เพราะได้ก่อศัตรูอย่างลับๆ จากฝ่ายตรงข้ามที่ยังคงมีความรู้สึกเจ็บแค้นจากสงครามปราบกบฏ  หลวงพิบูลสงครามจึงหลบไปอยู่หลังฉากอย่างเงียบๆ รอจังหวะเข้ามามีบทบาทหน้าฉากในภายหน้า ซึ่งเป็นการวางบทบาทตัวเองได้อย่างเหมาะสม คาดว่าเป็นเพราะได้รับคำชี้แนะที่ดีและเหมาะสมจาก “หลังบ้าน” อย่างท่านผู้หญิงละเอียด พิบูลสงคราม ภริยา

ก็เหลือตัวเลือกอยู่เพียงพระยาทรงสุรเดชกับพระยาพหลฯ พระยาทรงสุรเดชแสดงตัวแสวงหาอำนาจและมีท่าทีแข็งกร้าวเป็นปฏิปักษ์ต่อฝ่ายหลวงประดิษฐ์ฯ จนเกิดเป็นความแตกแยกกันระหว่างคณะราษฎรสายทหารบกกับสายพลเรือนและสายทหารเรือ  อีกทั้งการไม่ยอมรับหน้าที่ผู้บัญชาการปราบปรามกบฏบวรเดช ยังทำให้เกิดประเด็นข้อพิจารณาถึงจุดยืนและท่าทีของพระยาทรงสุรเดชเมื่อต้องเผชิญหน้ากับฝ่ายอดีตเจ้านายในระบอบเก่า

ณ โมเมนต์นั้นผู้แทนราษฎรที่มาจากการจัดการเลือกตั้งทั่วไปของคณะราษฎร ย่อมเป็นผู้ที่มีความกระตือรือร้นต่อระบอบใหม่  ไม่ต้องการจะประนีประนอมกับระบอบเดิม จึงไม่ไว้ใจนายทหารที่มีท่าทีแข็งกร้าวอย่างพระยาทรงสุรเดช ผู้ซึ่งเป็นที่รับรู้กัน ณ ขณะนั้นว่าปฏิเสธเป็นผู้บัญชาการปราบปรามกบฏบวรเดช   

แต่ขณะเดียวกัน พระยาพหลฯ กลับมีคุณสมบัติที่ตรงกันข้ามกับพระยาทรงสุรเดชหลายประการ  ด้วยมีภาพลักษณ์เป็นนายทหารใสซื่อมือสะอาด  ไม่แสวงหาอำนาจลาภยศ ใช้ชีวิตอย่างสมถะเรียบง่าย และเป็นผู้นำที่เปิดกว้างรับฟังความคิดเห็นของผู้ใต้บังคับบัญชา ไม่เหมือนพระยาทรงสุรเดชกับพระองค์เจ้าบวรเดช  ที่มีบุคลิกค่อนไปทางเผด็จการอำนาจนิยมแบบทหารๆ มีท่าทีนิ่มนวล แต่ก็มั่นคงในหลักการ แถมยังเป็นทายาทของขุนทวยหาญรักษา (กิ่ม) ผู้อาจหาญเคยมีเรื่องทะเลาะวิวาทกับเจ้านายในสมัยสมบูรณาญาสิทธิราชมาก่อน

เมื่อพิจารณาว่าภายในคณะราษฎรเวลานั้นได้เกิดรอยร้าวฉานขึ้นมาแล้วระหว่างสายทหารนำโดยพระยาทรงสุรเดช ฝ่ายหนึ่ง กับ สายพลเรือน นำโดยหลวงประดิษฐ์ฯ ซึ่งที่จริงฝ่ายนี้ไม่ได้อ่อนแอกว่าฝ่ายพระยาทรงสุรเดช  เพราะคณะราษฎรสายทหารเรือที่นำโดยหลวงศุภชลาศัย (บุง ศุภชลาศัย) หลวงธำรงนาวาสวัสดิ์ (ถวัลย์ ธารีสวัสดิ์) หลวงสินธุสงครามชัย (สินธุ์ กมลนาวิน) ต่างก็อยู่ข้างฝ่ายหลวงประดิษฐ์ฯ แต่ทั้งสองฝ่ายต่างก็นับถือพระยาพหลฯ เป็นพี่ใหญ่ ดังนั้นพระยาพหลฯ จึงอยู่ในฐานะที่จะประสานรอยร้าวภายในของคณะราษฎรได้ดีกว่าผู้อื่น   

นอกจากนี้ต้องไม่ลืมด้วยว่า  การเลือกตั้งครั้งวันที่ 15 พฤศจิกายน พ.ศ.2476 นั้นยังมีมิติเป็นการเลือกตั้งที่เกิดหลังการปราบกบฏวรเดช  เมื่อวันที่ 11 ตุลาคม พ.ศ.2476 เมื่อนำกำลังเข้ามายึดทุ่งบางเขนและดอนเมืองได้แล้ว ฝ่ายพระองค์เจ้าบวรเดชได้ประกาศโจมตีคณะราษฎรไว้หลายอย่าง  และที่สำคัญได้ยื่นเงื่อนไขแก่รัฐบาลว่า  “ต้องดำเนินการตามรัฐธรรมนูญโดยแท้จริง โดยเฉพาะอย่างยิ่ง คือ การตั้งและถอดถอนคณะรัฐบาลต้องเป็นไปตามเสียงของหมู่มาก”

ดังนั้นหลังปราบกบฏบวรเดชลงได้แล้ว นอกจากคณะราษฎรจะต้องจัดให้มีการเลือกตั้งทั่วไป เพื่อไม่ให้ฝ่ายตรงข้ามใช้เป็นประเด็นมาโจมตีได้อีกแล้ว  สำหรับฝ่ายคณะราษฎรและเหล่าผู้สนับสนุนหลักอย่างเป็นทางการ ซึ่งบัดนั้นได้รับเลือกตั้งจากประชาชนเข้าสู่สภาเป็นที่เรียบร้อยแล้วนั้น จำเป็นจะต้องได้ผู้นำที่เป็นหลักประกันว่าจะเป็นผู้นำที่รักษาไว้ซึ่งการเมืองการปกครองระบอบใหม่ ไม่ประนีประนอมกับฝ่ายคณะเจ้านายหรือมีแนวคิดจะถวายคืนพระราชอำนาจเหมือนอย่างพระยามโนฯ กับพระองค์เจ้าบวรเดช

จากเงื่อนไขดังกล่าวข้างต้น  ทั้งการเป็นผู้นำที่ภาพลักษณ์ดี  มาพร้อมคติพจน์ที่ว่า “ชาติเสือไว้ลาย ชาติชายต้องไว้ชื่อ” เป็นผู้สามารถจะเป็นผู้ประสานรอยร้าวระหว่างคณะราษฎรสายทหารบกกับสายพลเรือนและทหารเรือ อีกทั้งยังเป็นผู้ที่เชื่อมั่นได้ว่าจะไม่ประนีประนอมกับฝ่ายคณะเจ้านาย  ในเวลานั้นไม่มีใครเหมาะสมไปกว่าพระยาพหลฯ ด้วยเหตุดังนั้นพระยาพหลฯ ก็เลยกลายเป็นนายกรัฐมนตรีไทยที่ได้รับการโหวตจากที่ประชุมสภาผู้แทนราษฎรชุดแรก ให้เป็นนายกรัฐมนตรี  ซึ่งก็ทำให้พระยาพหลฯ ได้เป็นนายกรัฐมนตรีของไทยคนแรกที่มาจากการเลือกตั้งไปตามข้อกำหนดในรัฐธรรมนูญไปด้วย

และนั่นก็เป็นการเปิดศักราชใหม่นำมาสู่การมี “รัฐบาลคณะราษฎร” ที่ดำเนินการปกครองตามระบอบกษัตริย์ใต้รัฐธรรมนูญเป็นสมัยแรก กรุยทางต่อมาสู่ยุครุ่งเรืองของผู้นำจากคณะราษฎรในสมัยต่อมาอย่างรัฐบาลภายใต้การนำของจอมพล ป. พิบูลสงคราม สมัยที่ 1 (พ.ศ.2481-2487)

(5)
“ชาติเสือไว้ลาย ชาติชายไว้ชื่อ”
อนุสรณ์พระยาพหลพลพยุหเสนา (พจน์ พหลโยธิน) & นายกรัฐมนตรีผู้ไม่เป็นที่จดจำในฐานะนายกรัฐมนตรีคนแรกที่จากการเลือกตั้งของไทย

เมื่อสถานการณ์ความจำเป็นที่ต้องประสานรอยร้าวระหว่างคณะราษฎรด้วยกัน  และการไม่ประนีประนอมกับฝ่ายคณะเจ้านาย  ได้คลี่คลายไปแล้ว  การเมืองไทยในช่วงเริ่มทศวรรษ 2480 อำนาจของคณะราษฎรและระบอบใหม่ค่อนข้างมีเสถียรภาพมากขึ้นกว่าช่วง 5 ปีแรกหลังการอภิวัฒน์  จึงไม่จำเป็นต้องมี “พี่ใหญ่” (เชษฐบุรุษ) ที่จะช่วยถ่วงดุลย์และประคับประคองอีกต่อไป  พระยาพหลฯ ก็ยอมถอยฉากให้แก่รุ่นน้องที่มีความเหมาะสมกว่าอย่างหลวงพิบูลสงคราม จากนั้นไปบวชจำพรรษาอยู่วัดมหาธาตุบางเขน

เมื่อพระยาพหลฯ เสียชีวิตลงเมื่อวันที่ 14 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2490 ปรากฏว่าครอบครัวไม่มีเงินจัดฌาปนกิจศพ รัฐบาลจึงรับหน้าที่เป็นผู้จัดงานให้ ซึ่งเป็นสิ่งสะท้อนว่าในระหว่างดำรงตำแหน่งนายกรัฐมนตรี  พระยาพหลฯ นอกจากไม่ได้สะสมอำนาจบารมีส่วนตัวแล้ว ยังไม่ได้สะสมความมั่งคั่งร่ำรวยเหมือนอย่างนายกรัฐมนตรีคนอื่นๆ โดยเฉพาะอย่างยิ่งท่านที่เป็นนายกจากการรัฐประหารในช่วงหลังมานี้   

ในช่วงไม่กี่ปีมานี้ได้มีการรื้อทำลายและเปลี่ยนชื่ออนุสรณ์สถานที่เกี่ยวกับคณะราษฎรไปเป็นอันมาก  เมื่อเดือนมีนาคมปีที่แล้ว (2565) เว็บไซต์ประชาไท ได้นำเสนอรายงานเรื่อง “ส่อง 6 อนุสรณ์สถานพระยาพหลฯ 'ที่ยังคงอยู่-เปลี่ยนชื่อ-จากไป'” พบว่า ในจำนวนอนุสรณ์ของพระยาพหลฯ ทั้ง 6 อย่างนั้น มีชะตากรรมดังต่อไปนี้:

(1) “ถนนพหลโยธิน” ชื่อถนนสายกรุงเทพฯ-เชียงราย ระยะทางกว่า 1,007 กม. ที่ตั้งเป็นเกียรติแด่พระยาพหลฯ นั้นยังอยู่และใช้ชื่อตามเดิมนี้

(2) “ค่ายพหลโยธิน” ศูนย์การทหารปืนใหญ่ จ.ลพบุรี ชื่อที่ได้รับพระราชทานโดยพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดชรัชกาลที่ 9 เมื่อวันที่ 8 เมษายน พ.ศ. 2495 เพื่อเป็นเกียรติแก่พระยาพหลฯ แต่เมื่อวันที่ 24 มีนาคม พ.ศ. 2563 ได้มีประกาศจากสำนักนายกรัฐมนตรี ผ่านทางเวบไซต์ราชกิจจานุเบกษาให้เปลี่ยนชื่อ “ค่ายพหลโยธิน” เป็น “ค่ายภูมิพล” และยังได้มีการรื้อซุ้มประตูเก่าออกเปลี่ยนเป็นซุ้มใหม่แทน

(3) “อนุสาวรีย์พระยาพหลฯ” ณ ศูนย์การทหารปืนใหญ่ จ.ลพบุรี ปัจจุบันได้ถูกย้ายออกไปจากสถานที่ ไม่ทราบว่าถูกนำไปไว้ที่ใด

(4) “อนุสาวรีย์พระยาพหลฯ” ณ โรงพยาบาลพระยาพหลพลพยุหเสนา จ.กาญจบุรี ปัจจุบันยังมีอยู่

(5) “อนุสาวรีย์พระยาพหลฯ” ณ โรงงานกระดาษ อ.เมือง จ.กาญจนบุรี ปัจจุบันยังมีอยู่ (เข้าใจว่าคือศาลพระยาพหลฯ ในโรงงานกระดาษดังกล่าวนี้)

(6) “อนุสาวรีย์พระยาพหลฯ” ณ โรงงานน้ำตาลไทย อ.เกาะคา จ.ลำปาง ปัจจุบันยังมีอยู่         

อย่างไรก็ตาม เป็นที่น่าเสียดายว่าเกียรติยศอันหนึ่งที่เป็นของพระยาพหลฯ อย่างไม่เป็นกังขานั้นคือการได้เป็นนายกรัฐมนตรีที่มาจากการเลือกตั้งคนแรกในประวัติศาสตร์ไทย แต่พระยาพหลฯ กลับไม่เป็นที่รับรู้ในมุมนี้เท่าที่ควร ซึ่งที่จริงก็เข้าใจได้ เพราะนายกรัฐมนตรีของไทยส่วนใหญ่ไม่ได้มาจากการเลือกตั้งตามครรลองของระบอบประชาธิปไตย ส่วนใหญ่ได้ดำรงตำแหน่งนี้เนื่องจากผลพวงของการรัฐประหาร

อีกทั้งนายกรัฐมนตรีที่ได้อำนาจมาโดยมิชอบตามครรลองของระบอบประชาธิปไตยในสังคมประเทศไทยยังอยู่ในตำแหน่งได้คราวละเป็นเวลานานๆ อีกด้วย สังคมไทยย่อมกระดากอายที่จะยกย่องพระยาพหลฯ ในเรื่องนี้เป็นธรรมดา ปัจจุบันเป็นอย่างไร อดีตก็ถูกรับรู้หรือทำให้เป็นแบบนั้นไปด้วย

แต่หากเรามองไปที่อนาคตที่ควรจะเป็นแล้ว เด็กเยาวชนของเราควรได้เรียนรู้ว่าเคยมีผู้นำที่เข้าสู่ตำแหน่งอย่างถูกต้องชอบธรรม และเป็นคนน่าเคารพยกย่องอยู่ด้วย ผู้นำที่ดีไม่ใช่จะต้องได้มาจากกระบวนการรัฐประหาร ไม่ได้มาจากวีรบุรุษของสงครามใด มาจากการเลือกตั้งของประชาชน         

อ้างอิง

• กำพล จำปาพันธ์. “การเคลื่อนไหวเปลี่ยนแปลงการปกครองจาก ร.ศ.130 ถึง 2475” รัฐศาสตร์สาร. ปีที่ 26 ฉบับที่ 3 (2548), หน้า 80-239.
• กำพล จำปาพันธ์. “การเมืองของการสมมตินามประเทศ: จากสยามและไทยกลายเป็นไทย (ระหว่างทศวรรษ 2430-2480)” วารสารอักษรศาสตร์ มหาวิทยาลัยศิลปากร. ปีที่ 26 ฉบับที่ 1 (มิถุนายน-พฤศจิกายน 2548), หน้า 58-148.
• กุหลาบ สายประดิษฐ์. เบื้องหลังการปฏิวัติ 2475. กรุงเทพฯ: มิ่งมิตร, 2545.
• ณัฐพล เมฆโสภณ และกิติยา อรอินท์. “ส่อง 6 อนุสรณ์สถานพระยาพหลฯ 'ที่ยังคงอยู่-เปลี่ยนชื่อ-จากไป'” https://prachatai.com/journal/2022/03/97914 (สืบค้นเมื่อวันที่ 2 พฤษภาคม 2566).
• ธำรงศักดิ์ เพชรเลิศอนันต์. 2475 และ 1 ปีหลังการปฏิวัติ. กรุงเทพฯ: สถาบันเอเชียศึกษา จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย และมูลนิธิโครงการตำราสังคมศาสตร์และมนุษยศาสตร์, 2543.
• นิคม จารุมณี. “กบกบวรเดช พ.ศ.2476” วิทยานิพนธ์ปริญญาอักษรศาสตรมหาบัณฑิต ภาควิชาประวัติศาสตร์ บัณฑิตวิทยาลัย จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย, 2519.
• ปฐมาวดี วิเชียรนิตย์. เลือดสีน้ำเงิน: ซ้ายไม่จริง ขวาไม่แท้ และประชาธิปไตยในอุดมคติ. กรุงเทพฯ: มติชน, 2561.
• ประวัติของพลเอกพระยาพหลพลพยุหเสนา. พระนคร: โรงพิมพ์มหาวิทยาลัยวิชาธรรมศาสตร์และการเมือง, 2490 (งานพระราชทานเพลิงศพ พลเอก พระยาพหลพลพยุหเสนา (พจน์ พหลโยธิน) ณ เมรุวัดเบญจมบพิตร วันที่ 17 เมษายน พ.ศ.2490).
• ประเสริฐ ปัทมะสุคนธ์. รัฐสภาไทยในรอบ 42 ปี (2475-2517). กรุงเทพฯ: มูลนิธิธนาคารกรุงเทพฯ, 2526.
• พรรณพร สินสวัสดิ์. ประวัติการเลือกตั้งสมาชิกรัฐสภาไทย. กรุงเทพฯ: สำนักงานเลขาธิการสภาผู้แทนราษฎร, 2548.
• ส.พลายน้อย (สมบัติ พลายน้อย). พระยาพหลฯ นายกรัฐมนตรีไทยผู้ซื่อสัตย์. กรุงเทพฯ: มติชน, 2555.
• สุธาชัย ยิ้มประเสริฐ. แผนชิงชาติไทย: ว่าด้วยรัฐและการต่อต้านรัฐสมัยจอมพล ป.พิบูลสงคราม ครั้งที่สอง (พ.ศ.2491-2500). กรุงเทพฯ: 6 ตุลารำลึก, 2550.
• สุธาชัย ยิ้มประเสริฐ. สายธารประวัติศาสตร์ประชาธิปไตยไทย. กรุงเทพฯ: พี. เพรส., 2551.
• อ. พิบูลสงคราม (อนันต์ พิบูลสงคราม). จอมพล ป. พิบูลสงคราม. กรุงเทพฯ: ตระกูลพิบูลสงคราม, 2540.
• อนุสรณ์ครบรอบ 120 ปี พลเอก พระยาพหลพลพยุหเสนา (พจน์ พหลโยธิน) 29 มีนาคม 2550. กรุงเทพฯ: รุ่งเรืองวิริยะพัฒนาโรงพิมพ์, 2550.