บทบาท-ผลงาน

คุณค่าของรัฐธรรมนูญทั้ง 3 ฉบับนั้นควรค่าแก่การศึกษา แต่อย่างไรก็ดี เวลาเราศึกษารัฐธรรมนูญในเชิงประวัติศาสตร์ เราต้องไม่ลืมว่า บริบททางสังคมประวัติศาสตร์ไม่เหมือนกัน

เป็นที่ทราบกันดีว่า นายปรีดี พนมยงค์ ได้เป็นผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์ในรัชกาลที่ 8 ด้วยเหตุผลทางการเมืองที่ในช่วงสงครามโลกครั้งที่ 2 เมื่อญี่ปุ่นบุกไทยแล้ว ไม่ต้องการให้นายปรีดีมีบทบาททางการเมือง แต่ก็ไม่อยากให้ประชาชนไม่พอใจ จึงผลักดันรัฐบาลไทยให้นายปรีดีเป็นผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์

ปฐมรัฐธรรมนูญฉบับนี้นั้นเป็นรัฐธรรมนูญที่อาจารย์ปรีดีได้ร่างขึ้นด้วยตนเอง รัฐธรรมนูญได้บรรจุไว้ซึ่งความคิดและความใฝ่ฝันของนักกฎหมายหนุ่มคนหนึ่งในขณะนั้น

อนุสรณ์ ธรรมใจ กล่าวถึงข้อค้นพบในงานวิจัย (Key Finding) ที่น่าสนใจ 12 ประการ จากการศึกษาจากงานวิจัยเรื่อง พัฒนาการของระบบทุนนิยม กลุ่มทุนและผู้ใช้แรงงานในสมัยรัชกาลที่ 7 ซึ่งทำร่วมกับ ธำรงศักดิ์ เพ็ชรเลิศอนันต์

บางส่วนจากปาฐกถานำของผู้ช่วยศาสตราจารย์ ดร.อนุสรณ์ ธรรมใจ ประธานกรรมการบริหารสถาบันปรีดี พนมยงค์ เรื่อง "รัฐธรรมนูญประชาชน: ทางออกจากวิกฤตการณ์เศรษฐกิจและการเมืองในระยะเปลี่ยนผ่าน"

กลไกการเมืองที่เป็นประชาธิปไตย ในรัฐธรรมนูญอุดมคติของปรีดี สะท้อนผ่าน (1) การได้มาซึ่งสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรและสมาชิกวุฒิสภาต้องมีความเป็นประชาธิปไตย (2) การแยกข้าราชการประจำออกจากฝ่ายการเมือง (3) นายกรัฐมนตรีและรัฐมนตรีต้องเป็นสมาชิกสภาผู้แทนราษฎร และ (4) การมีองค์กรตรวจสอบที่มีความเป็นอิสระและเป็นกลาง

บางส่วนจากข้อสังเกตของศาสตราจารย์ ดร.สมคิด เลิศไพฑูรย์ ถึงรัฐธรรมนููญในอุดมคติของปรีดี พนมยงค์ ว่าด้วยสิทธิเสรีภาพ และความเสมอภาค

ปี 2475 เป็นปีที่มีความพยายามที่จะสถาปนาระบอบรัฐธรรมนูญขึ้นในเมืองไทยอย่างจริงจังเป็นครั้งแรก (หลังจากได้มีการพูดถึงเรื่องระบอบนี้มาเป็นระยะเวลานานถึง 3 รัชกาล ตั้งแต่รัชกาลที่ 5-6-7)

ซึ่งการประนีประนอมที่สำคัญ คือ การทำให้ร่างรัฐธรรมนูญฉบับแรกที่คณะราษฎร โดยหลวงประดิษฐ์มนูธรรม (ปรีดี พนมยงค์) กลายเป็นฉบับชั่วคราวไป

หลังจากเปลี่ยนแปลงการปกครองแล้ว ปรีดียังดำเนินการอีกหลายประการเพื่อให้สยามบรรลุหลัก 6 ประการที่ได้ประกาศไว้