พระทวีปธุรประศาสน์ นักปกครองผู้ต้องออกจากราชการสมัยรัฐบาลคณะราษฎร แต่ยกย่องนายปรีดี พนมยงค์

“ผมรู้จักอาจารย์ปรีดีฯ ใน ๒ สถาน ๆ หนึ่งท่านเคยรู้จักชอบพอกับพ่อ ซึ่งเป็น “เนติบัณฑิต” ก่อนอาจารย์ปรีดีฯ ๒ รุ่น อีกสถานหนึ่ง ท่านเป็นผู้ประศาสน์การมหาวิทยาลัยฯ ที่ผมเข้าไปศึกษา แต่ไม่เคยสอนผมหรือพูดอีกที ผมเข้าเรียนไม่ทันยุคที่ท่านสอน แต่ก็ทันฟังโอวาท จากท่านบ่อย ๆ ตั้งแต่วันเปิดเรียนภาคแรกของ “ต.ม.ธ.ก. รุ่น ๓” เป็นต้นมา

พ่อยกย่องเสมอว่า อาจารย์ปรีดีฯ เป็นคนเดียวใน “คณะราษฎร” ที่กระทำการเปลี่ยนแปลงการปกครองด้วยความบริสุทธิ์ใจ ไม่ได้อาศัยสาเหตุอื่นมาเป็นพลังผลักดันเหมือนคนอื่น ๆ ซึ่งบางคนน้อยอกน้อยใจที่พลาดตำแหน่ง ๆ สำคัญของราชการ เพราะตกไปเป็นของพวกเจ้าเสียหมด บางคนก็เห่อเหิมทะเยอทะยานอยากได้ลาภได้ยศ บางคนก็เจ็บแค้นใจที่ได้รับการกดขี่ หรือความเหลื่อมล้ำต่ำสูง แต่อาจารย์ปรีดีฯ คิดและกระทำด้วยอุดมคติ เพื่อให้ประชาชนชาวไทยได้รับระบบปกครองที่ให้ความเป็นธรรมแก่สังคมมากที่สุดเท่าที่จะเป็นได้”

“ผมไม่มีโอกาสพบอาจารย์ปรีดีฯ อีกเลย จากการพบในเมืองไทยครั้งหลังสุด เมื่อกลางปี พ.ศ. ๒๔๘๗ ซึ่งขณะนั้น ท่านเป็นผู้สำเร็จราชการ พ่อฝากผลไม้จากหลังสวนมา ๒ ชะลอมใหญ่ ผมนำไปให้ท่าน และสนทนากับท่าน และ “ท่านผู้หญิง” ที่ศาลาริมน้ำในทำเนียบท่าช้างได้ราว ๆ ครึ่งชั่วโมง ผมได้พบท่านอีกเมื่อวันที่ ๒๗ เมษายน ๒๕๐๐ ที่หอวัฒนธรรมนครกวางตุ้ง (จีนแดง)”

ข้าพเจ้ารู้สึกยินดีที่ได้รับโอกาสเขียนแสดงความรู้สึกซึ่งข้าพเจ้ามีต่อคุณพระทวีปฯ ผู้ถึงแก่กรรมไปแล้ว และจะได้รับการพรพระราชทานเพลิงศพในเวลาไม่ช้านี้

อันชื่อเสียงและเกียรติคุณงามความดีของคุณพระทั้งในด้านความรู้หลัก นักปราชญ์และการปฏิบัติงานอันเป็นหน้าที่เพื่อประโยชน์ส่วนตนเองที่เรียกว่า อัตตหิตประโยชน์ และเพื่อประโยชน์แก่ผู้อื่นที่เรียกว่าปรหิตปฏิบัตินั้น เป็นที่ทราบและยอมรับกันทั้งในวงราชการและประชาชนชั้นวิญญูชนโดยทั่วไปอย่างกว้างขวาง ก่อนที่ข้าพเจ้าได้พบปะสนทนากับท่านเป็นการส่วนตัว ณ บ้านคุณพระบุรพทิศอาทร ที่จังหวัดระนอง เมื่อราว พ.ศ. 2481 เสียอีก เราได้พบปะสนทนากันไม่นาน แต่เข้าใจว่านับตั้งแต่บัดนั้นเป็นต้นมา เรามีความเห็นตรงกันในจุดหมายและหลักคำสอนที่สำคัญอันเป็นคุณประโยชน์ยิ่งของพุทธศาสนา เราไม่มีข้อโต้แย้งกันแล้ว

เมื่อข้าพเจ้าได้พบกับคุณพระคราวนั้น  ข้าพเจ้ายังเป็นพระหนุ่มอายุราวสามสิบปีเศษ แต่มีความทะเยอทะยานในการเผยแพร่พุทธศาสนาในทางที่จะให้เกิดคุณประโยชน์แก่สังคมส่วนรวมยิ่งไปกว่าวิธีการดั้งเดิมที่สอนให้คนทำบุญให้ทานด้วยจินตนาการเพื่อขึ้นสวรรค์อย่างมืด ๆ ด้วยความงมงายอย่างที่เคยนับถือและปฏิบัติสืบ ๆ กันมา จึงได้ตั้งหน้าศึกษาค้นคว้าหาความรู้ทางพุทธศาสนา ทั้งด้านทฤษฎีและปฏิบัติเท่าที่เครื่องมือ โอกาสและความสามมารถจะอำนวยให้

การศึกษาค้นคว้า พิจารณาใคร่ครวญหลักธรรมคำสอนทางพุทธศาสนา ทำให้เกิดความเห็นและมั่นใจในแนวเดียวกันกับความเห็นของคุณพระทวีปฯว่า คำสอนของพระพุทธองค์ทรงมุ่งประโยชน์สุขเพื่อมหาชนหรือพหูชน คือชาวโลก ความจริงข้อนี้จะเห็นได้จากพระพุทธดำรัสคราวส่งพระอรหันตสาวกไปประกาศพระศาสนาในครั้งแรก ซึ่งมีใจความว่า "ภิกษุทั้งหลาย ฯลฯ เธอจงจาริกไปประกาศพรหมจรรย์ เพื่อประโยชน์สุขของพหูชน เพื่อเอ็นดูโลกฯ” เป็นต้น

ในการบำเพ็ญประโยชน์เพื่อบรรลุผลดังกล่าว พระองค์ทรงสอนหลักธรรมทั้งฝ่ายปรมัตถ์ หรือปรัชญา อันเป็นหลักปฏิบัติเพื่อขจัดความชั่วหรือกิเลส โดยเฉพาะความเห็นแก่ตัว หรือ อัตตานุทิฏฐิ และฝ่ายจริยธรรมอันเป็นหลักปฏิบัติ เพื่อสร้างสันติสุขในสังคมมนุษย์

ในบรรดาคำสอนต่าง ๆ อันมีอยู่มากมายตามความจำเป็นและเหมาะสมของคนซึ่งมีหลายชั้นหลายระดับแห่งภูมิปัญญา พระองค์ทรงสอนหลักความสัมพันธ์เกี่ยวเนื่องระหว่างสิ่ง สัตว์ และมนุษย์ทั้งหลาย ทั้งในส่วนสุข ทุกข์ การเป็นอยู่และเปลี่ยนแปลงทั้งมวล สรุปแล้ว ทรงสอนให้เห็นธรรม หรือธรรมชาติหรือสิ่งทั้งหลาย ในลักษณะที่เป็นจริงว่าเป็นอนัตตาหรือสุญญตา คือไม่มีตัวตนที่เป็นประธานในสรรพสิ่งทั้งหลายอันเป็นปรากฏการณ์ทั้งฝ่ายรูปและฝ่ายนามซึ่งอาจเกิดขึ้น  ตั้งอยู่ และเปลี่ยนแปรไปตามเหตุปัจจัยของมันเอง

ฉะนั้นชีวิตของคนแต่ละคน เมื่อพิจารณาแยกจากสังคมส่วนรวม จึงไม่มีความหมายมากนัก เพราะมันเป็นดุจฟองน้ำซึ่งเกิดดับ ๆ ในกระแสธารอันไหลเชื่ยว อันชีวิตของสังคมมนุษย์ อาจเกิดและดำเนินไปได้นาน ๆ ตามเหตุแล้วแต่ชีวิตของแต่ละคนในกระแสธารชีวิตแห่งสังคมตั้งขึ้นและสลายไปภายในระยะกาลนิดเดียวเท่านั้น

การบำเพ็ญประโยชน์เพื่อสังคม จึงมีผลในระยะยาวกว่าผลประโยชน์ส่วนตัวโดยแท้

การได้พบปะทสนทนากับชนชั้นนักปราชญ์ เช่น คุณพระทวีปฯ ทำให้ข้าพเจ้าได้รับความรู้ที่เป็นประโยชน์และกำลังใจในการบำเพ็ญศาสนกิจของข้าพเจ้าเป็นอย่างมากซึ่งข้าพเจ้าขอบันทึกความสำนึกบุญคุณของท่านไว้ในโอกาสนี้ ที่นี่ด้วย

หากคุณพระทวีปฯ ได้อุบัติ ณ ตอนใดในกระแสธารแห่งชีวิตในสังสารวัฏอีก ขอจงรับทราบและอนุโมทนากุศลเจตนาของข้าพเจ้า เพื่อความสุขในสัมปรายภพยิ่ง ๆ ขึ้นไปเถิด

หลังจากต้องถูกปลดออกจากราชการแล้ว ข้าพเจ้าก็ได้ไปใช้ชีวิตอย่างเงียบ ๆ อยู่ในชนบทห่างไกลพระนครหลายร้อยกิโลเมตรมาเป็นเวลา ๒๐ ปีเศษ  ไม่ได้เอาใจใส่กับงานราชการอีก นอกจากปฏิบัติตนอย่างราษฎรสามัญคนหนึ่งเท่านั้น เหตุฉะนั้น เมื่อได้รับหนังสือท่านรัฐมนตรีว่าการกระทรวงมหาดไทย ขอให้เขียนบทความหรือแสดงความคิดเห็นมาลงในหนังสือที่ระลึกวันสถาปนากระทรวงมหาดไทย จึงรู้สึกสงสัยตัวเองว่าจะสามารถสนองความต้องการของท่านได้หรือไม่  เพราะเท่ากับเอาเป็ดมาขัน  แต่เมื่อไม่มีทางหลีกเลี่ยง  ความเรียงเรื่องนี้จึงได้มาปรากฏในสายตาของท่านผู้อ่านตามสติปัญญาอันจำกัดของข้าพเจ้า

กระทรวงมหาดไทย เป็นสถาบันการปกครองส่วนกลางมีหน้าที่ควบคุมบังคับบัญชาองค์การปกครองส่วนภูมิภาคทั่วประเทศ คำว่า "การปกครอง" นี้ พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถานได้ให้ความหมายไว้ว่า "คุ้มครอง รักษาดูแล ควบคุม" ตามนี้จะเห็นได้ว่าในการปกครองนั้น ย่อมต้องประกอบด้วยบุคคลสองฝ่าย คือผู้ถืออำนาจปกครองฝ่ายหนึ่ง กับผู้ถูกปกครองอีกฝ่ายหนึ่ง ความมุ่งหมายของการปกครองก็คือ ให้ความร่มเย็นผาสุกแก่ชีวิตทุกชีวิต ที่อยู่ภายใต้การปกครอง ซึ่งความจริงก็เป็นสิ่งที่ได้มีมาพร้อมกับกำเนิดของมนุษย์นั้นแล้ว เว้นแต่สถาบันและทฤษฎีที่ใช้เป็นหลักในทางปฏิบัติเท่านั้น ที่ได้มีการเปลี่ยนแปลงไปตามการเปลี่ยนแปลงของสังคม ซึ่งได้พัฒนาเจริญก้าวหน้ามาโดยลำดับ การเปลี่ยนแปลงทางสังคมเกิดจากปัญญาของมนุษย์ที่รู้จักประดิษฐ์เครื่องมือการผลิตสิ่งอุปโภคและบริโภค ถ้าจะนับตั้งแต่ยุคหินตอนต้นที่มนุษย์รู้จักประดิษฐ์ขวานหินขึ้นใช้เป็นเครื่องมือทำการผลิตผ่านมาถึงยุคที่รู้จักเลี้ยงสัตว์ ทำการเพาะปลูก ทำการหัตถกรรม รู้จักทำการแลกเปลี่ยนผลิตผลที่เหลือกินเหลือใช้ระหว่างกัน จนขยายตัวมาเป็นการค้าหรือพาณิชยกรรม ปราชญ์ทางโบราณคดีคำนวณว่าเป็นเวลาไม่น้อยกว่าห้าหมื่นปี รูปแบบของสังคมได้มีการเปลี่ยนแปลงมาหลายครั้ง และการพาณิชยกรรมนี่เองที่ได้เป็นสื่อให้มนุษย์ชาติเชื่อมความสัมพันธ์กันทั่วโลก ทั้งได้เบิกทางให้เกิดการปฏิวัติอุตสาหกรรมขึ้นในยุโรป ในคริสตศตวรรษที่ ๑๘ ซึ่งนำทั้งผลดีและผลร้ายมาสู่มวลมนุษย์อย่างไพศาล ในส่วนที่เกี่ยวกับสถาบันการปกครองก็เพิ่มความยุ่งยากและสลับซับซ้อนยิ่งขึ้น ดังที่เราได้เห็นกันอยู่ทุกวันนี้

มนุษย์เราที่เกิดมาในโลกนี้ แม้ว่าจะต่างกันด้วยผิว เชื้อชาติ ศาสนา และวัฒนธรรม  แต่มีสิ่งที่เหมือนกันอยู่อย่างหนึ่งคือ ชีวิตทุกชีวิตต้องการปัจจัยสี่หรือที่เรียกว่าชีวิตวัตถุของสังคม อันได้แก่อาหาร เครื่องนุ่งห่ม ที่อยู่อาศัย ยารักษาโรค ในสังคมระบอบใดก็ตามถ้ามีสิ่งจำเป็นแก่ชีวิตดังกล่าว พอที่จะสนองความต้องการแก่ชีวิตทุกชีวิตได้ตามสมควรแก่อัตภาพแล้ว เราจะเรียกว่าการอยู่ดีกินดีหรืออะไรก็ตาม ความสงบเรียบร้อยก็จะต้องเกิดขึ้นเป็นแน่ ความชั่วที่เกิดจากกิเลสอย่างอื่น หากว่าจะมีบ้างก็คงจะน้อยมาก จริงอยู่มนุษย์เรายังต้องการสิ่งสนองความสะดวกสบายทั้งทางกายและทางใจยิ่งกว่านั้นอีก เพื่อยกระดับชีวิตความเป็นอยู่ให้สูงขึ้น แต่ที่สำคัญก็คือปัจจัยสี่ อันเป็นสิ่งจำเป็นแก่ชีวิตขั้นมูลฐาน ในทางตรงกันข้ามถ้ามนุษย์ในสังคมเกิดขาดแคลนด้วยสิ่งจำเป็นเหล่านี้ ความเดือดร้อนย่อมต้องเกิดขึ้นและความชั่วร้ายต่าง ๆ จะติดตามมาอย่างหลีกเลี่ยงไม่ได้ เช่น เกิดอาชญากร โสเภณี ขอทาน เป็นต้น และถ้าเกิดขึ้นแก่ชีวิตความเป็นอยู่ของคนส่วนใหญ่ในสังคม อาจถึงเกิดการปฏิวัติรัฐประหาร ขึ้นด้วยก็ได้ การปฏิวัติในประเทศอังกฤษในกลางคริสตศตวรรษที่ ๑๗ และในฝรั่งเศสในคริสตศตวรรษที่ ๑๘ ก็มีเหตุมาจากความอดอยากยากจนนี้เอง ปรากฏจากรายงานทางราชการของฝรั่งเศสเมื่อปี ค.ศ. ๑๗๗๗ ว่า ทั่วฝรั่งเศสมีคนขอทานถึง ๑,๑๐๐,๐๐๐ คน คอร์รัปชั่นในวงราชการก็เกิดขึ้นอย่างกว้างขวาง แต่ที่น่าสนใจมากคือ ประวัติศาสตร์ของสหรัฐอเมริกา เรารู้กันอยู่แล้วว่าเดิมสหรัฐอเมริกา เป็นเมืองขึ้นของอังกฤษ ประเทศอังกฤษได้มีการปฏิวัติทางอุตลาหกรรมก่อนประเทศอื่นในยุโรป จึงมีนโยบายกีดกันมิให้สหรัฐอเมริกา ซึ่งเป็นเมืองขึ้นประกอบการอุตสาหกรรม ให้ทำแต่การผลิตวัตถุดิบทางเกษตรกรรมเท่านั้น แล้วเอามาป้อนโรงงานในอังกฤษ ทำการผลิตเป็นสินค้าสำเร็จรูปส่งไปขายในสหรัฐอเมริกาอีกทีหนึ่ง พูดให้เข้าใจง่ายก็คือ อังกฤษต้องการให้อเมริกาเป็นแต่แหล่งวัตถุดิบ และตลาดระบายสินค้าที่เป็นผลิตผลอุตสาหกรรมของอังกฤษ ใช่แต่เท่านั้น แม้แต่วัตถุดิบที่เกินความต้องการใช้ในอังกฤษแล้ว อังกฤษก็ยังใช้อำนาจผูกขาดเอาไปขายให้ประเทศอื่นเอากำไรเสียเองอีก สภาพความเป็นอยู่เช่นนี้ ไม่ต้องสงสัยเลย ประชาชนในสหรัฐอเมริกาย่อมต้องพบกับชะตากรรมแห่งความอดอยากยากจนเป็นธรรมดา เมื่อเหลือทนจึงได้ทำการกบฏต่ออังกฤษซึ่งเป็นเมืองแม่ ในปี ค.ศ.๑๗๗๖ ทำสงครามขับเคี่ยวกันอยู่หลายปี ในที่สุดรบชนะอังกฤษ จึงได้มีโอกาสสร้างการอุตสาหกรรมและได้เจริญเติบโตมาจนถึงปัจจุบันนี้ แต่ทว่าการสร้างงานอุตสาหกรรมใหม่นั้น ไม่ใช่ว่าจะดำเนินไปได้โดยราบรื่น ยังต้องต่อสู้กับอุปสรรคนานาประการ ที่สำคัญก็คือ เมื่ออังกฤษได้ประกาศรับรองเอกราชของอเมริกาในปี ค.ศ. ๑๗๘๓ แล้ว ก็ได้ส่งสินค้าเข้าไปดั๊มตลาดจนการอุตสาหกรรมของสหรัฐอเมริกาแทบทรงตัวไม่อยู่ ยังต้องทำการต่อสู้อย่างทรหด แต่จะเป็นการเกินความจำเป็นที่จะนำมากล่าวให้ละเอียดในที่นี้ สิ่งที่น่าคิดเป็นพิเศษก็คือว่า ชาวอเมริกันส่วนใหญ่ในเวลานั้นก็คือคนอังกฤษนั่นเอง และถ้าหากว่าสหรัฐอเมริกายังคงเป็นเมืองขึ้นของอังกฤษต่อมาอีกอย่างอินเดียและพม่า สหรัฐอเมริกายังจะเป็นประเทศที่มั่งคั่งสมบูรณ์ที่สุดในโลกดังที่เป็นอยู่ในเวลานี้หรือไม่

ตามที่กล่าวมาแล้วชี้ให้เห็นว่า ความอดอยากยากจนเมื่อเกิดขึ้นแล้ว ความชั่วร้ายต่าง ๆ ก็จะติดตามมา นับแต่การลักเล็กขโมยน้อยจนถึงปล้นสะดม ฯลฯ การที่จะคิดแก้ด้วยวิธีตรากฎหมายลงโทษอย่างรุนแรง เพิ่มกำลังการปราบปราม ขยายคุกตะรางไม่มีวันที่จะสำเร็จได้ ท่านศรีเนรูห์ ผู้เขียนประวัติศาสตร์โลกได้กล่าวไว้อย่างน่าฟังเป็นใจความว่า "ชนชั้นปกครองอาจจะไม่ฉลาดนักที่คิดว่า กำลังทหารและอาวุธที่เข้มแข็งสามารถที่จะปราบคลื่นแห่งความหิวของประชาชนไว้ได้ คนที่ขลาดที่สุด เมื่อเกิดความหิวเข้าแล้ว อาจจะกลายเป็นคนกล้าหาญที่สุดก็ได้" นี่แหละข้าพเจ้าจึงเห็นว่าความหิวของมนุษย์เป็นศัตรูที่ร้ายกาจของสถาบันการปกครอง

จากข้อเท็จจริงแห่งประวัติศาสตร์ดังกล่าว ยังชี้ให้เห็นอีกว่า บรรดาระเบียบแบบแผนขนบธรรมเนียมนานาชนิดที่ประกอบขึ้นเป็นสังคมนั้น เศรษฐกิจนับว่ามีอิทธิพลมากที่สุดเหนือชีวิตของประชาชน  เป็นพื้นฐานของสังคมไม่ว่าการปกครองในระบบใด กฎหมาย ศาสนา วัฒนธรรม เป็นแต่เพียงโครงสร้างอยู่ข้างบน หากว่าเศรษฐกิจอันเป็นพื้นฐานไม่มั่นคงแล้ว กฎหมาย ศาสนา วัฒนธรรม ซึ่งเบ็นแต่เพียงโครงสร้างก็จะโยกคลอนหมด หมายความว่าไม่ยังผลให้เกิดขึ้นเท่าที่ควรเลย

ว่าโดยเฉพาะประเทศไทยเราเคยเป็นประเทศที่อุดมสมบูรณ์มาในยุคหนึ่ง สมกับคำพังเพยที่ว่า "ในน้ำมีปลา ในนามีข้าว"  ในเวลานั้นคือเมื่อประมาณ ๕๐ ปี ที่ล่วงมาแล้ว การอุตสาหกรรมภายในครอบครัวของเราเจริญก้าวหน้ามาก เกือบทุกใต้ถุนเรือนมีหูกทอผ้า สตรีที่เสร็จจากงานนอกบ้านแล้ว ได้ใช้เวลาว่างปั่นด้ายและทอผ้าใช้ในครอบครัว จนถึงได้กลายเป็นสินค้าสำคัญได้ซื้อขายกันภายในประเทศ ผ้าด้ายจันทบูร ไชยา ผ้าไหมโคราช มีชื่อเสียงโด่งดังที่เรายังจำกันได้ นอกจากนี้ยังมีช่างฝีมือทำการผลิตสิ่งจำเป็นแก่การครองชีพอย่างอื่น ๆ สารพัดอย่าง เช่น มีด ขวาน จอบ เสียม ประจำอยู่ตามตำบล หมู่บ้านทั่วประเทศ ผู้ที่เกิดในยุคนั้นและที่ยังมีชีวิตอยู่เวลานี้คงจะยังจำกันได้ บ้านเมืองได้รับความร่มเย็นเป็นสุข แต่ต่อมาการอุตสาหกรรมภายในครอบครัวของเราได้ถูกทำลายลงเรื่อย ๆ  ๆ ด้วยสินค้าต่างประเทศที่ทำการผลิตด้วยเครื่องจักรและเทคนิคที่ทันสมัย ต้นทุนถูกกว่า แม้แต่เชือกล่ามโค กระบือ ที่เราเคยใช้หวายและป่านปอที่มีอยู่อย่างอุดมสมบูรณ์ในประเทศทำเป็นเส้นเชือกขึ้นใช้ ก็ได้หันไปนิยมใช้สายโซ่ที่ทำมาจากต่างประเทศไปเสียแล้ว เวลานี้อุตสาหกรรมภายในครอบครัวของเรา ถ้าจะยังมีเศษเดนเหลืออยู่บ้างก็เฉพาะในภากอีสานและภาคเหนือบางจังหวัดเท่านั้น แต่นับวันก็จะสาบสูญไปหมดเบ็นแน่

เราไม่เพียงแต่ถูกทำลายอุตสาหกรรมภายในครอบครัวดังกล่าวแล้วเท่านั้น หลังสงครามโลกครั้งที่ ๒ นี้ ต่างประเทศยังได้ทุ่มสินค้าจำพวกสนองความสะดวกสบายนานาชนิด เช่น รถยนต์, ตู้เย็น, วิทยุ, ฯลฯ เข้ามาอย่างมหาศาล เมื่อพื้นฐานทางเศรษฐกิจของเราขึ้นอยู่ที่ชาวนา และการทำนาก็ยังใช้เครื่องมือแบบโบราณ แม้แต่น้ำซึ่งจำเป็นแก่การเพาะปลูกก็สุดแล้วแต่ดินฟ้าอากาศจะอำนวย จึงไม่เป็นการแปลกประหลาดที่ดุลย์การค้าระหว่างประเท่ศจะต้องเสียเปรียบติดต่อกันมาหลายปี ความอดอยากยากจนจึงปกคลุมอยู่ทั่วไป ผลสะท้อนที่ติดตามมาก็คือการเบียดเบียนซึ่งกันและกัน ขอทาน โสเกณี ได้ระบาดไปอย่างกว้างขวาง ซึ่งไม่เคยปรากฏมาแต่กาลก่อน

เมื่อมีเหตุก่อกวนความสงบหรือความชั่วร้ายต่าง ๆ เกิดขึ้น ผู้มีอำนาจมักจะมองเจ้าหน้าที่ผู้รับผิดชอบไปในทางบกพร่องต่อหน้าที่ ที่ปล่อยให้สิ่งเหล่านั้นเกิดขึ้นคล้าย ๆ กับว่าเจ้าหน้าที่เหล่านั้นไปนั่งอยู่ในจิตใจคนทุกคน และถ้าไม่ได้ตัวผู้ผิดมาลงโทษก็เห็นเป็นเรื่องหย่อนความสามารถ ถ้าได้ตัวมาลงโทษแล้วก็เป็นเสร็จเรื่องกัน แต่ไหนแต่ไรมาเราไม่ได้สนใจถึงสาเหตุที่ก่อให้เกิดสิ่งชั่วร้ายเหล่านี้ และคิดแก้ที่ตัวเหตุมักจะไปคิดกันเสียว่าการได้ตัวผู้ผิดมาลงโทษแล้วนั้น จะช่วยให้การทุกอย่างดีขึ้น ซึ่งความจริงวิธีปฏิบัติเช่นนี้เป็นเรื่องแก้ผลไม่ใช่แก้เหตุ จึงไม่เป็นทางที่จะสำเร็จได้ สมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้าตรัสสอนไว้ว่า สิ่งทั้งหลายย่อมมีเหตุเป็นแดนเกิด การแก้จะต้องแก้ที่เหตุจึงจะพบกับความสำเร็จ การติดตามแก้ที่ผลนั้นไม่มีวันสำเร็จได้ เหมือนกับคนปวดท้อง เอายาแก้ปวดท้องมากินอาจจะหายปวดได้ชั่วครั้งคราว เพราะยาแก้ปวดทำให้ประสาทลำไส้ชา แต่เมื่อหมดดฤทธิ์ยาแล้วก็จะกลับปวดอีก ทางแก้ที่จะให้ได้ผลเด็ดขาด จะต้องถ่ายรุของเสียออกเสียเลยอันเบ็นการกำจัดต้นเหตุ

เพราะเหตุที่เรามุ่งแต่ที่จะคิดปราบปรามเป็นสำคัญ งบประมาณด้านการปราบปรามจึงมีแต่สูงขึ้นทุกทีดังที่ปรากฏอยู่ในเวลานี้ แต่เหตุแห่งความชั่วร้ายต่าง ๆ ของสังคมแทนที่จะลดลง กลับเพิ่มทับทวีและร้ายแรงยิ่งขึ้น เช่น ปล้นกลางพระนครในเวลากลางวันแสก ๆ ยกพวกเข้าปล้นคนทั้งหมู่บ้าน ทั้งตลาด ซึ่งไม่เคยปรากฏในกาลก่อน ความจริงสาเหตุแห่งความชั่วร้ายเหล่านี้ เป็นผลมาจากความเสื่อมโทรมทางเศรษฐกิจโดยแท้ ถ้าเราจะคิดแก้ให้ได้ผลจะต้องปรับปรุงแก้ไขเศรษฐกิจ ให้ชีวิตทุกชีวิตได้มีกินมีใช้ตามควรแต่อัตภาพ ความชั่วร้ายต่าง ๆ ก็จะหมดไปเอง  เพราะตามธรรมดาคนเราทุกคนไม่มีใครอยากทำความชั่วด้วยกันทั้งนั้น

แต่บัดนี้เป็นที่น่ายินดีอย่างยิ่ง ที่คณะปฏิวัติได้ถือปัญหาเศรษฐกิจเป็นนโยบายสำคัญที่จะต้องปรับปรุงแก้ไขอย่างรีบด่วน และได้ประกาศปณิธานออกมาแล้วว่า จะพยายามทำให้ได้ผลอย่างแน่วแน่กล่าวคือ จะดำเนินการเป็นสามระยะ คือระยะแรกจะจัดการช่วยเหลือแก่ผู้ที่อดอยากเสียก่อน แล้วววางโครงการเศรษฐกิจระยะสั้น กับระยะยาวเป็นหลักการปฏิบัติควบคู่กันไป พร้อมกันนี้ได้แต่งตั้งท่านผู้ทรงคุณวุฒิเป็นกรรมการเศรษฐกิจแห่งชาติขึ้นดำเนินการแล้ว ซึ่งเราจะต้องรอดูผลกันต่อไป หากว่าความพยายามนี้ได้บรรลุผลสำเร็จ ข้าพเจ้าขอยืนยันในที่นี้อีกครั้งหนึ่งว่า การเบียดเบียนซึ่งกันและกัน และความชั่วร้ายอย่างอื่นจะหมดไปเอง ความร่มเย็นผาสุกจะเข้ามาแทนที่ งบประมาณด้านการปราบปรามและราชทัณฑ์จะลดลงได้อีกเป็นอันมาก

ท่านรัฐมนตรีว่าการกระทรวงมหาดไทยมีความประสงค์ให้เขียนบทความหรือแนวคิดเฉพาะงานที่อยู่ในอำนาจและหน้าที่ของกระทรวงมหาดไทย เพื่อการปรับปรุงให้ดีขึ้น แต่ข้าพเจ้าเห็นว่าแม้เราจะวาดภาพโครงสร้างองค์การปกครองให้สวยหรูหราปานใดก็ไม่อาจยังความร่มเย็นผาสุกให้เกิดแก่ประชาชนได้ ถ้าไม่แก้เศรษฐกิจอันเป็นพื้นฐานของสังคมให้ดีเสียก่อน จริงอยู่งานด้านเศรษฐกิจของชาติไม่ใช่เป็นหน้าที่ของกระทรวงมหาดไทยโดยตรง แต่กระทรวงมหาดไทยก็เป็นตัวจักรสำคัญที่จะแยกตัวออกจากงานด้านนี้ไม่ได้เหมือนกัน หรืออย่างน้อยก็มีหน้าที่ผลักดันให้งานด้านนี้ได้ดำเนินไปอย่างได้ผล ข้าพเจ้าจึงได้เขียนบทความนี้ขึ้นด้วยความหวังต่อผล คือ ความร่มเย็นผาสุกของประชาชน อันเป็นผลงานในหน้าที่กระทรวงมหาดไทย ที่จะต้องรับผิดชอบอยู่นั่นเอง.--

หลังสวน
พฤศจิกายน ๒๕๐๑