กำเนิดหมุดคณะราษฎร ความหมาย ความทรงจำ และการสูญหาย

การปกครองระบอบรัฐธรรมนูญ
บางส่วนของสุนทรพจน์ของนายพันเอก พระยาพหลพลพยุหเสนา
นายกรัฐมนตรี กล่าวทางวิทยุกระจายเสียง เมื่อวันที่ 10 ธันวาคม พ.ศ. 2479[2]

“การปกครองตามระบอบนี้ ได้ให้สิทธิเสมอภาค และเสรีภาพแก่ประชาชนพลเมืองทั่วๆ ไป ไม่มีการเลือกที่รักมักที่ชังแต่ประการใดหามิได้ ดำเนินวิธีการปกครองเป็นสายกลาง ไม่หนักหรือเอนเอียงไปทางหนึ่งทางใด เป็นการปกครองที่มีระเบียบแบบแผนอย่างละเอียดละออ จึงทำให้เป็นการยากที่จะปฏิบัติให้เพียบพร้อมในชั้นต้นๆ แต่ถ้าพลเมืองของเราได้เคยชินแก่การปกครองตามระเบียบนี้แล้ว กิจการของชาติก็จะเดินก้าวหน้าไปอย่างสะดวกดาย ทั้งกลับจะนำผลดีมาสู่ประเทศชาติที่รักและประชาชนพลเมืองเป็นอย่างมากอีกด้วย

การปกครองระบอบรัฐธรรมนูญนั้น ถ้าลองคิดเปรียบเทียบดูกับนิสสัยใจคอของพลเมืองแห่งชาติ ก็พอจะทราบได้ดีว่า พลเมืองของประเทศสยามมีสายโลหิตสืบเนื่องมาจากคนชาติไทยแต่ครั้งโบราณกาล เป็นบุคคลที่ชอบอิสสระภาพ และเสรีภาพมาแต่ดั้งแต่เดิม จึ่งได้ชื่อว่าเป็น “คนไทย” หมายความว่า เป็นที่มีอิสสระเสรีแก่ตัว ไม่มีจิตต์ใจเป็นทาษ หากในครั้งกระโน้น เขาได้ถูกรังแกรบกวนหนักเข้าก็มิสามารถจะสู้รบปรบมือกับศัตรูของเขาได้ โดยที่มีกำลังและความสามารถน้อยกว่า จึ่งได้พากันอพยพมาหาที่ๆ จะทำมาหากินใหม่ ครั้นได้ภูมิลำเนาที่เหมาะแล้วจึ่งตั้งตัวขึ้นเป็นเอกราชปกครองกันเองสืบตัวมาจนตราบเท่าทุกวันนี้ และยังรู้สึกตัวว่าเป็นไทยอยู่ร่ำไป ฉะนั้นจึ่งเห็นได้ว่าการปกครองแบบประชาธิปไตยซึ่งมีพระเจ้าแผ่นดินอยู่ใต้รัฐธรรมนูญนั้น เป็นการเหมาะสมแก่นิสสัยใจคอของพวกเราชาวสยามอยู่แล้ว

สยามเป็นประเทศที่มีพระพุทธศาสนาเป็นหลักชัยประจำอยู่ มุ่งแต่จะอบรมสั่งสอนให้บุคคลประพฤติไปในทางศีลธรรม ประกอบกิจแต่ในทางคุณงามความดีอันแท้จริงเท่านั้น มิได้มีการก้าวร้าวต่อศาสนาใดๆ เป็นศาสนาที่ให้อิสสระเสรีแก่ประชาชนเต็มที่ การแผ่ศาสนาก็กระทำไปในทางเห็นดีเห็นชอบและศรัทธาของผู้ที่จะนับถือ ไม่ได้มีการบังคับขู่เข็ญใครแต่อย่างใดเลย ใครจะสามารถประพฤติศีลธรรมได้ เพียงใดแค่ไหน ก็แล้วแต่กำลังความสามารถของผู้นั้น ใครทำดีก็ได้ดี ใครทำชั่วก็ได้ชั่ว การปกครองคณะสงฆ์นั้นเล่า ก็ดำเนินไปคล้ายระบอบรัฐธรรมนูญ จึ่งเห็นได้ว่าเป็นการเหมาะสมแก่การปกครองตามระบอบรัฐธรรมนูญอย่างยิ่ง

คราวนี้ถ้าเราลองคิดเปรียบเทียบหลักการปกครองตามระบอบรัฐธรรมนูญกับทางแง่พระมหากษัตริย์บ้าง จะมีทางได้ทางเสียอย่างไร ถ้าจะคิดดูแต่เพียงเผินๆ แล้ว ก็เห็นไปว่าเป็นการจำกัดพระราชอำนาจของพระมหากษัตริย์ แต่ถ้าหากเราได้คิดไปให้ซึ้งกว่านั้นสักหน่อย คิดถึงว่ามนุษย์ก็ดี สัตว์ต่างๆ ก็ดี ทุกๆ อย่างจะต้องอยู่ในอำนาจแห่งกฎธรรมชาติและธรรมบัญญัติทั้งนั้น หามีผู้ใดสิ่งใดอยู่นอกเหนือไปได้ไม่ เมื่อคนทุกๆ คนไม่ได้อยู่เหนือกฎแห่งธรรมชาติและธรรมบัญญัติแล้ว และทุกคนได้อาศัยทำมาหากินอยู่ในประเทศแล้ว ทุกๆ คนก็ควรอยู่ใต้บทบัญญัติแห่งรัฐธรรมนูญ ซึ่งเป็นระเบียบแบบแผนของปวงชนและเป็นกฎหมายอันสูงสุดของประเทศได้

การอยู่ในบังคับแห่งระเบียบแบบแผนและกฎหมายนั้น ก็เป็นไปตามกฎธรรมชาติและธรรมบัญญัตินั่นเอง กับทั้งเป็นการชอบด้วยอุปนิสสัยของชาติไทยเราด้วย เพราะข้าพเจ้าได้กล่าวแล้วว่า นิสสัยใจคอของพวกเรารักความเป็นไทย รักในการปกครองกันเอง รักในการมีสิทธิและเสรีภาพทั่วๆ ไปโดยสม่ำเสมอ แต่หากว่าการอยู่ด้วยกันเป็นจำนวนมากๆ นั้น ถ้ามิได้จัดให้มีระเบียบการปกครองเสียเลย ก็จะมีการปั่นป่วนยุ่งเหยิงกันใช่น้อย ฉะนั้นท่านจึ่งวางบทบัญญัติต่างๆ ไว้ และจัดให้มีเจ้าหน้าที่สำหรับปกครองกันตามลำดับ และทุกๆ คนมีอิสสระภาพและเสรีภาพภายในขอบเขตต์จำกัดแห่งกฎหมายนั้นๆ ฉะนั้นพระมหากษัตริย์ซึ่งสืบสายพระโลหิตมาจากเจ้านายไทย จึ่งสมควรอยู่เองที่จะมีน้ำพระราชหฤทัยเป็นไทย เมื่อถึงคราวที่เห็นว่าพลเมืองพอสมควรที่จะมีการปกครองตามระบอบรัฐธรรมนูญได้แล้ว ก็ทรงผ่อนผันให้ตามกาลสมัยด้วยน้ำพระราชหฤทัยประกอบด้วยพรหมวิหาร 4 ดังปรากฏอยู่แล้วในเมื่อวันที่ 27 มิถุนายน และ วันที่ 11 ธันวาคม พุทธศักราช 2479 นั้น

อีกนัยหนึ่ง สำหรับการปกครองตามระบอบรัฐธรรมนูญนั้น ข้าพเจ้ามีความรู้สึกว่า ถ้าหากพวกเราชาวสยามมีความเคารพรักและบูชารัฐธรรมนูญว่าเป็นมิ่งขวัญของประเทศชาติโดยจริงใจด้วยกันแล้ว ทำอย่างไรพระราชบัลลังก์ของพระบรมราชวงศ์จักรีก็ต้องมั่นคงไม่สั่นสะเทือน ส่วนการปกครองตามระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชเสียอีก ได้เคยเกิดมีการเปลี่ยนวงศ์พระมหากษัตริย์กันไม่น้อย ดังปรากฏในพระราชพงศาวดาร โดยเหตุนี้จึ่งได้ทำความปั่นป่วนให้เกิดขึ้นในประเทศ บางครั้งถึงกับทำให้อาณาประชาราษฎร์มีความเดือดร้อนไม่เป็นอันทำมาหากินอย่างปกติสุข การปกครองตามระบอบรัฐธรรมนูญนั้นองค์พระมหากษัตริย์มีแต่พระมหากรุณาธิคุณอย่างเดียว และถึงจะทรงใช้พระราชอำนาจก็แต่ตามบทบัญญัติแห่งรัฐธรรมนูญ ซึ่งเป็นอำนาจที่มาจากปวงชนชาวสยาม ส่วนกิจการในทางปกครองก็มีคณะรัฐมนตรีรับผิดชอบ ส่วนอำนาจในทางศาลก็มีศาลยุตติธรรมกอร์ปด้วยคณะข้าราชการตุลาการรักษาหน้าที่อยู่ อำนาจนิติบัญญัตินั้นเล่าก็เป็นหน้าที่ของสภาผู้แทนราษฎร เมื่อเป็นเช่นนี้ก็ไม่มีอันที่จะต้องกะทบกระเทือนถึงองค์พระมหากษัตริย์ โดยเหตุนี้ จึงเห็นว่าเป็นการแน่นแฟ้นสำหรับพระราชบัลลังก์มากกว่าการปกครองระบอบเก่า และอาณาประชาราษฎร์ก็ได้อาศัยพึ่งพระบารมีโดยความร่มเย็นเป็นสุขสืบต่อไป

พระเจ้าฟรีเดริคมหาราชแห่งประเทศปรุสเซียในเยอรมันนีนี้ได้เคยทรงเผยแพร่ไว้ว่า การปกครองระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชนั้น เป็นการปกครองที่พระเจ้าแผ่นดินทรงรับผิดชอบแต่พระองค์เอง ถ้าพระเจ้าแผ่นดินองค์ใดทรงมีพระปรีชาสามารถเป็นยอดเยี่ยมก็ทำให้กิจการแผ่นดินก้าวหน้าขึ้นสู่ความเจริญโดยรวดเร็ว ถ้าหากว่าพระเจ้าแผ่นดินที่ทรงปกครองอยู่นั้นมีพระปรีชาสามารถแต่พอประมาณ ก็พอทำให้ประเทศนั้นทรงตัวไปได้ แต่ถ้าหากตรงกันข้ามก็เป็นอกุศลกรรมของประเทศนั้น ฉะนั้นพระองค์ท่านจึ่งทรงเห็นการปกครองตามระบอบรัฐธรรมนูญเป็นเหมาะแก่การปกครองประเทศ นี่เป็นการกล่าวเผยแพร่โดยทั่วๆ ไป หาได้กล่าวเจาะจงประเทศใดประเทศหนึ่งโดยฉะเพาะไม่ แต่การปกครองตามระบอบรัฐธรรมนูญนั้นไม่ใคร่จะดำเนินไปอย่างโลดโผนว่องไวก็จริงอยู่ เพราะการปกครองโดยคณะซึ่งมีคนหลายคนร่วมงานกัน ต่างคนต่างก็มีความคิดความเห็นด้วยกันทั้งนั้น แต่เมื่อได้กลั่นร้อยกรองความคิดความเห็นนั้นเข้าด้วยกันแล้ว ก็จะได้ความคิดความเห็นที่แน่นแฟ้นรอบคอบแห่งส่วนรวม ส่วนกิจการก็ดำเนินไปโดยอาการสม่ำเสมอไม่ถอยหลัง เพราะเหตุที่มีสภาผู้แทนราษฎรคอยควบคุมกิจการงานของแผ่นดินอยู่ สิ่งใดที่เห็นว่าล่าช้าหรือไม่ค่อยดำเนินไปโดยดีก็คอยท้วงติง จี้ไช ตั้งกระทู้ถามรัฐบาล ฯลฯ ดังนี้เป็นต้น

ตามที่ข้าพเจ้าได้กล่าวมานี้เป็นแต่ความคิดความเห็นของข้าพเจ้าประกอบกับการหาหลักฐานมาอ้างให้ฟังพอเป็นสังเขปเท่านั้น ขอท่านผู้ฟังทั้งหลายจงวินิจฉัยเอาเองเถิด”

พิธีฝังหมุดกำเนิดรัฐธรรมนูญที่พระลานพระบรมรูปทรงม้า

๑๐ ธันวาคม ๒๔๗๙

เวลาเช้า เจ้าหน้าที่จะได้เตรียมการจัดตั้งปรำและฉัตรเบญจา อาสนสงฆ์ไว้พร้อมสรรพ

เวลาบ่าย ๑๔.๓๐ นาฬิกา พระสงฆ์วัดเบ็ญจมบพิตรมีพระธรรมโกศาจารย์เป็นประธาน รวม ๙ รูป พร้อมกัน ณ อาสนสงฆ์ที่เตรียมไว้ เมื่อนายกรัฐมนตรีมายังโรงพิธี เจ้าพนักงานสังฆการีอาราธนาศีล พระสงฆ์ให้ศีล แล้วเจริญพระปริตต์ตามสมควร เสร็จแล้วพรมน้ำมนตร์และเจิมหมุดที่หลุม ครั้นแล้วนายกรัฐมนตรี เริ่มจับหมุดฝังเป็นปฐมฤกษ์ พระสงฆ์สวดชัยมงคลคาถาจบแล้ว นายกรัฐมนตรีประเคนเครื่องไทยธรรม พระสงฆ์อนุโมทนา แล้วเสร็จพิธี

สุนทรพจน์ของนายพันเอก พระยาพหลพลพยุหเสนา
ในพิธีวางหมุดกำเนิดรัฐธรรมนูญ เมื่อวันที่ ๑๐ ธันวาคม ๒๔๗๙

ที่ๆ เราได้เคยร่วมกำลังร่วมใจร่วมคิดกระทำการ, เพื่อขอความอิสรเสรีให้แก่ปวงชนชาวสยาม ข้าพเจ้าเชื่อว่า บางท่านคงจะจำได้แต่เพียงเลือนๆ และบางท่านที่ต้องถูกใช้ไปทำหน้าที่อื่นๆ ที่ห่างไกลออกไปก็คงไม่ทราบว่า จุดนั้นอยู่แห่งใดแน่.

ข้าพเจ้าเห็นว่า พวกเราชาวสยามไม่ควรจะหลงลืมที่สำคัญอันนี้เสียเลย, เพราะเป็นที่กำเนิดรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักร์สยาม, ซึ่งเราถือกันว่าเป็นสิ่งศักดิ์สิทธิ์ทั้งเป็นมิ่งขวัญของประชาชาติด้วย.

มิ่งขวัญของพวกเราชาวสยามเริ่มถูกเรียกและถูกเชิญให้มาอยู่กับเนื้อกับตัวในวันที่ ๒๔ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๗๕ เวลาย่ำรุ่ง ณะ ที่นี้. ในขณะวันและเวลาที่กล่าวนั้น พวกท่านผู้ก่อการณ์ได้มอบชีวิตจิตต์ใจไว้แก่ข้าพเจ้าอย่างเต็มที่ คือ เราจักต้องร่วมตายกัน, ถ้ากิจการที่ก่อขึ้นนั้นไม่เป็นผลสำเหร็จลุล่วง ด้วยความสามัคคีและพร้อมเพรียงเป็นน้ำหนึ่งใจเดียวกันนี้แหละ ซึ่งทำให้มีความบากบั่น พร้อมด้วยน้ำใจอันแรงกล้าที่จะยอมเสียสละชีวิตและเลือดเนื้อเพื่อขอพระราชทานแลกกับสิ่งศักดิ์สิทธิ์นั้น

สำหรับเป็นการป้องกันการหลงลืม และเพื่อให้เป็นอนุสรสืบต่อไปภายภาคหน้า ท่านรัฐมนตรีว่าการกระทรวงมหาดไทยได้มาหารือกับข้าพเจ้า ในการที่จะจัดให้มีหมุดที่ระลึก ทำด้วยโลหะสัมฤทธิ์ วางไว้ ณะ จุดที่ข้าพเจ้าได้รับแต่งตั้งจากพี่น้องผู้ร่วมก่อการณ์ให้เป็นผู้นำ และที่นั้นข้าพเจ้าได้ยืนกล่าวสุนทรพจน์เพื่อปลุกใจเพื่อนที่เคยร่วมตายทั้งหลาย และได้สั่งการอย่างเด็ดขาดในการที่จะดำเนิรการต่อไป และได้วางกำหนดโทษในการฝ่าฝืนคำสั่งและเสียวินัยในการกระทำหน้าที่ในเรื่องเกี่ยวแก่การเปลี่ยนแปลงการปกครองนั้น.

ฉนั้น หมุดที่จะวางลง ณะ ที่นี้ จึ่งเรียกว่า “หมุดก่อกำเนิดรัฐธรรมนูญ” ในมงคลสมัยซึ่งเปนปีที่ ๕ แห่งการพระราชทานรัฐธรรมนูญ ฉะบับถาวรนี้ นับว่าเป็นมงคลฤกษ์

ฉนั้น ข้าพเจ้าจึ่งขอถือโอกาสวางหมุดก่อกำเนิดแห่งรัฐธรรมนูญ ณะ ที่นี้ ซึ่งเตรียมการไว้นั้นตั้งแต่บัดนี้เป็นต้นไป

“พี่น้องผู้ร่วมตายทั้งหลาย

ท่านยังระลึกได้หรือไม่ว่า ณ ที่ใดซึ่งเป็นที่ๆ พวกเราได้เคยร่วมกําลังกาย กําลังใจและกําลังความคิด กระทําการ เพื่อขอความอิสสระเสรีให้แก่ปวงชน ชาวสยาม ข้าพเจ้าเชื่อว่าบางท่านคงจําได้แต่เพียงเลาๆ และบางท่านที่ต้องไปทำหน้าที่อื่นๆ ที่ห่างไกลออกไป ก็คงไม่ทราบ ว่าที่นั้นอยู่แห่งใดแน่ ข้าพเจ้าเห็นว่าพวกเราชาวสยาม และโดยฉะเพาะอย่างยิ่งสหายผู้ร่วมก่อการณ์ ไม่ควรจะหลงลืมที่สําคัญแห่งนี้เสีย เพราะเปนที่ก่อกําเนิดรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรสยาม ซึ่งถือกันว่าเป็นสิ่งศักดิ์สิทธิ์ และเป็นมิ่งขวัญของประชาชาติไทย

ผู้ร่วมก่อการได้มอบชีวิตจิตต์ใจไว้แก่ข้าพเจ้าอย่างเต็มที่ คือ เราจักต้องตายร่วมกัน ถ้ากิจการที่ก่อขึ้นนั้น ไม่เปนผลสําเร็จลุล่วงดังประสงค์ แต่ด้วยความสามัคคีพร้อมเพรียงเปนน้ำหนึ่งใจเดียวกันนี้แหละจึ่งทำให้มีความบากบั่นพร้อมด้วย น้ำใจอันแรงกล้าที่ยอมเสียสละชีวิตและเลือดเนื้อเพื่อขอพระราชทานสิ่งศักดิ์สิทธิ์นั้น. ความประสงค์อย่างบริสุทธิ์จริงใจของเรานี้ ได้รับความนิยมเลื่อมใสของอาณาประชาราษฎร ตลอดทั้งได้รับพระบรมราชานุมัติของพระมหากษัตริย์ด้วย.

เพื่อเปนเครื่องป้องกันการหลง ลืม และเปนอนุสสรณ์สืบต่อไป ภายภาคหน้า ข้าพเจ้าได้ปรารภกับท่านรัฐมนตรีว่าการกระทรวงมหาดไทยในการที่จะจัดให้มีหมุดที่ระลึกนี้ ฉะนั้น ท่านรัฐมนตรีว่าการกระทรวงมหาดไทยจึงได้จัดทําขึ้น หมุดก่อกําเนิดรัฐธรรมนูญนี้ทำด้วย โลหะสําฤทธิ์และจะได้ประดิษฐานไว้ ณ จุดที่ข้าพเจ้าผู้ได้รับแต่งตั้งแลมอบหมายจากพวกพี่น้องผู้ร่วมก่อการณ์ทั้งหลายให้เปนผู้นำ และได้ยื่น กล่าวประกาศอิสระเสรี เพื่อปลุกใจเพื่อนร่วมตายทั้งหลาย และให้สั่งการเด็ดขาด ในการที่จะดําเนินการต่อไป โดยวางกำหนดโทษอย่างหนักไว้ ถ้าผู้ใดขัดขืนคําสั่งหรือละเมิดวินัย ในการกระทำหน้าที่ซึ่งเกี่ยวแก่การเปลี่ยนแปลงการปกครองนั้น.

ฉะนั้น หมุดที่จะวางลงที่นี่จึ่งเรียกว่า “หมุดก่อกําเนิดรัฐธรรมบุญ” ในมงคลสมัยซึ่งเป็นปีที่ ๔ แห่งการพระราชทานรัฐธรรมนูญ ฉบับถาวรนี้ นับว่าเปนมงคลฤกษ์ ข้าพเจ้าขอถือโอกาสวางหมุดก่อกําเนิดรัฐธรรมนูญ ณ ที่นี้ ขอให้รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรสยาม จงสถิตย์เสถียร อยู่คู่กับประเทศชาติชั่วกัลปาวสาน เทอญ.”

ครั้นแล้ว พระยาพหลพลพยุหเสนาก็นําหมุดลงฝัง ณ ที่อันเปนชัยภูมิแห่งวันที่ ๒๔ มิถุนายน พ.ศ. ๒๕๗๕ นั้น.[4]