“จะต้องให้การศึกษาอย่างเต็มที่แก่ราษฎร” ถ้อยแถลงของ ปรีดี พนมยงค์ ในพิธีรับรองศาสตราจารย์วิสามัญแห่ง มธก.

จากประกาศคณะราษฎร ณ วันที่ 24 มิถุนายน พุทธศักราช 2475 ได้ระบุหลัก 6 ประการที่คณะราษฎรให้ปฏิญญาและเปรียบเสมือนหลักการเพื่อดำเนินนโยบายหลังการอภิวัฒน์ไว้ด้วยมีเป้าหมายเพื่อยกระดับคุณภาพชีวิตของราษฎรสยามให้มีความเสมอภาคและในหลักข้อ 6. คือ “จะต้องให้การศึกษาอย่างเต็มที่แก่ราษฎร” ส่งผลให้มีการก่อตั้งมหาวิทยาลัยวิชาธรรมศาสตร์และการเมืองขึ้นซึ่งต่อมาในวันที่ 5 กรกฎาคม พ.ศ. 2482 ได้มีการแต่งตั้งศาสตราจารย์วิสามัญฯ และจัดพิธีรับรองศาสตราจารย์วิสามัญแห่งมหาวิทยาลัยวิชาธรรมศาสตร์และการเมืองขึ้นโดยบทความนี้จะนำเสนอถ้อยแถลงของปรีดี พนมยงค์ ในพิธีรับรองศาสตราจารย์วิสามัญฯ ดังกล่าวและคำปราศรัยของนายปรีดี พนมยงค์ ต่อธรรมศาสตร์บัณฑิตและเนติบัณฑิต นักสันติภาพ ที่ได้มาเยี่ยม ณ บ้านพักชานกรุงปารีส เมื่อวันที่ 28 กรกฎาคม พ.ศ. 2514 เพื่อเปรียบเทียบให้เห็นความสำคัญของการจัดการศึกษาสมัยคณะราษฎรเรืองอำนาจค่อนข้างมีเอกภาพสูงและสะท้อนความคิดทางสังคมการเมืองของนายปรีดีในช่วงทศวรรษ 2510

 

 

ราว 1 ปีหลังการอภิวัฒน์ทางรัฐบาลฯ นายปรีดี พนมยงค์ สมาชิกคณะราษฎร และสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรก็ได้จัดการศึกษาระดับอุดมศึกษาขึ้นตามหลัก 6 ประการ ด้วยการเสนอร่างพระราชบัญญัติมหาวิทยาลัยวิชาธรรมศาสตร์และการเมืองเมื่อวันที่ 6 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2476 และตั้งกรรมาธิการวิสามัญพิจารณาและตรวจร่างพระราชบัญญัติฯ ในวันที่ 8 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2476 โดยเสนอพิจารณาร่างฯ นี้อย่างเป็นทางการในที่ประชุมสภาผู้แทนราษฎร ช่วงต้นเดือนมีนาคม พ.ศ. 2476

 

 

หลักการในการก่อตั้งมหาวิทยาลัยวิชาธรรมศาสตร์และการเมือง

การพิจารณาร่างพระราชบัญญัติมหาวิทยาลัยวิชาธรรมศาสตร์และการเมือง เมื่อวันที่ 5 มีนาคม พ.ศ. 2476 เป็นการพิจารณาวาระสำคัญโดยมีการลงมติวาระที่ 3 ให้ออกเป็นกฎหมายบังคับใช้โดยนายปรีดี พนมยงค์ได้กล่าวถึงการจัดการศึกษาสาขานิติศาสตร์ และสาขารัฐศาสตร์ ที่สำคัญต่อระบบราชการสมัยใหม่ เรื่องระบบตลาดวิชา และคำนึงถึงความยุติธรรมแก่นักศึกษาจากระบบเดิมไว้ว่า

“สำหรับฐานะของนักเรียนทั้ง 2 ประเภท ที่ยังคงอยู่ในเวลานี้ ก็จะได้โอนมายังมหาวิทยาลัยใหม่...ส่วนผู้นั้นควรจะรับราชการอย่างไร…ตามเดิม รัฐบาลก็หางานให้ ต่อไปเราถือหลักอีกอย่างหนึ่ง คือถือว่ามหาวิทยาลัยเป็นตลาดวิชา ผู้ที่สอบไล่ได้แล้วก็ต้องสอบแข่งขันอีก…

สำหรับหัวข้อนี้ต้องไปพิจารณาในพระราชบัญญัติข้าราชการพลเรือนว่าผู้ที่เข้าเรียนอยู่ในเวลานี้ และจะเข้ารับราชการ เราควรจะทำอย่างไรโดยไม่ให้เขาเสียประโยชน์ไปได้ ข้อนี้เราได้ระวังและรักษาความยุตติธรรมอย่างยิ่ง”

ถัดมาในวันที่ 20 มีนาคม พ.ศ. 2476 รัฐบาลจึงประกาศใช้พระราชบัญญัติมหาวิทยาลัยวิชาธรรมศาสตร์และการเมือง พุทธศักราช 2476 ดังนั้น การก่อตั้งมหาวิทยาลัยวิชาธรรมศาสตร์และการเมืองจึงเป็นผลโดยตรงจากการอภิวัฒน์เป็นระบอบรัฐธรรมนูญและสอดรับกับคำกล่าวในสภาผู้แทนราษฎรว่า

“เมื่อได้มีการปกครองระบอบรัฐธรรมนูญแล้ว ก็เป็นการสมควรที่จะรีบจัดบำรุงการศึกษาวิชาธรรมศาสตร์และการเมืองให้ได้ระดับมหาวิทยาลัยในอารยะประเทศ และให้แพร่หลายยิ่งขึ้นโดยเร็ว…”

การกำกับดูแลมหาวิทยาลัยวิชาธรรมศาสตร์และการเมืองระยะแรกประกอบด้วยตำแหน่งดังนี้ คือมีนายกรัฐมนตรี รัฐมนตรีว่าการกระทรวงธรรมการ ผู้ประศาสน์การมหาวิทยาลัย และคณบดีของคณะต่าง ๆ ส่วนกิจการภายในจะขึ้นตรงกับผู้ประศาสน์การมหาวิทยาลัยที่ตั้งขึ้นโดยคำแนะนำของสภาผู้แทนราษฎร ซึ่งมีคุณวุฒิไม่ต่ำกว่าชั้นปริญญาเอกในวิชาที่เกี่ยวกับวิชาธรรมศาสตร์และการเมือง และสอนวิชาในมหาวิทยาลัยและในโรงเรียนชั้นสูงของกระทรวงหนึ่งกระทรวงใดในสยามมาไม่ต่ำกว่า 5 ปี

 

 

และในวันที่ 11 เมษายน พ.ศ. 2477 นายปรีดีได้รับความเห็นชอบจากสภาผู้แทนราษฎรให้เป็นผู้ประศาสน์การคนแรกของมหาวิทยาลัยวิชาธรรมศาสตร์และการเมืองโดยความหมายของตำแหน่งผู้ประศาสน์การสามารถแปลโดยตรงได้ว่าหมายถึง ผู้ให้ และแปลโดยนัยหมายถึง ผู้ให้การสถาปนามหาวิทยาลัยขึ้น

 

 

นายปรีดีได้วางรากฐานทั้งด้านการจัดการระบบในมหาวิทยาลัย และการจัดการความรู้ในการวางแผนหลักสูตร ในส่วนงานของมหาวิทยาลัยจะมี ดร.เดือน บุนนาค ดำรงตำแหน่งเป็นเลขาธิการคนแรกของมหาวิทยาลัยฯ ทำหน้าที่เป็นผู้ช่วยงานธุรการ  และทางด้านงานวิชาการจะมีศาสตราจารย์ แอล ดูปลาตร์ ดำรงตำแหน่งเป็นคณบดีแห่งมหาวิทยาลัยวิชาธรรมศาสตร์และการเมืองเพื่อช่วยเหลืองานในอีกส่วนหนึ่ง

 

พิธีรับรองศาสตราจารย์วิสามัญแห่งมหาวิทยาลัยวิชาธรรมศาสตร์และการเมืองกับถ้อยแถลงของปรีดี พนมยงค์

 

 

การจัดการศึกษาสมัยคณะราษฎรต่อมหาวิทยาลัยวิชาธรรมศาสตร์และการเมืองได้พยายามยกระดับคุณภาพการศึกษาของพลเมืองด้วยคุณสภาพของผู้สอนและการเรียนการสอนอย่างมีมาตรฐานเทียบเท่าสากล ดังนี้ใน พ.ศ. 2477 จึงมีการเสนอชื่อให้มีพระบรมราชโองการโปรดเกล้าฯ ให้ตั้งศาสตราจารย์วิสามัญแห่งมหาวิทยาลัยวิชาธรรมศาสตร์และการเมืองขึ้นโดยประกอบด้วย หม่อมเจ้าสกลวรรณากร วรวรรณ, พระยามานวราชเสวี (ปลอด ณ สงขลา), พระยานิติศาสตร์ไพศาลย์ (วัน จามรมาน)และ พระสารสาสน์ประพันธ์ (ชื้น จารุวัสตร์) และลงนามผู้รับสนองพระบรมราชโองการโดย นายพันเอก พระยาพหลพลพยุหเสนา นายกรัฐมนตรี จากรายชื่อแสดงให้เห็นว่ามีการประนีประนอมของคณะราษฎรกับกลุ่มผู้มีอำนาจในระบอบเดิม

กระทั่งต่อมาเมื่อ พ.ศ. 2482 ทรงมีพระบรมราชโองการโปรดเกล้าฯ ให้ตั้งศาสตราจารย์วิสามัญแห่งมหาวิทยาลัยวิชาธรรมศาสตร์และการเมืองขึ้นโดยมีรายชื่อที่ประกอบด้วยสมาชิกคณะราษฎรมากกว่าบุคคลในระบอบเก่าดังใน พ.ศ. 2477 ดังนี้

 

 

 

 

5 กรกฎาคม พ.ศ. 2482 เวลา 17.15 น. นายปรีดีผู้ประศาสน์การมหาวิทยาลัยจึงได้แถลงในพิธีรับรองศาสตราจารย์วิสามัญแห่งมหาวิทยาลัยวิชาธรรมศาสตร์และการเมืองโดยหนังสือพิมพ์ประชาชาติ วันที่ 7 กรกฎาคม พ.ศ. 2482 นำมาเผยแพร่ไว้อย่างละเอียดว่า

 

 

ภาพร่วมของถ้อยแถลงของนายปรีดีสะท้อนถึงเอกภาพของคณะราษฎรก่อนสงครามโลก ครั้งที่ 2 จะอุบัติขึ้นในสยามโดยข้อสังเกตประการสำคัญคือนายปรีดีจะกล่าวถึงผลงานของสมาชิกคณะราษฎรที่ได้รับการแต่งตั้งเป็นศาสตราจารย์วิสามัญ อาทิ พระยาพหลพลพยุหเสนาว่าท่านทีบทบาทสำคัญอย่างไรในยุคสมัยดังกล่าว

“พล.ต. พระยาพหลพลพยุหเสนา ได้เปนหัวหน้าในการก่อเปลี่ยนแปลงการปกครองจากระบอบสมบูรณาญาสิทธิราช มาเปนระบอบรัฐธรรมนูญ และได้เปนหัวหน้าคณะรัฐบาลที่ควบคุมในการเจรจาสนธิสัญญาจนสำเร็จในหลายประเทศ ตลอดจนทั้งได้ดำรงตำแหน่งนายกกิตติมศักดิ์ของคณะกรรมการมหาวิทยาลัย มาเปนเวลานับตั้งแต่ที่ตั้งมหาวิทยาลัย จนกระทั่งท่านได้ออกจากตำแหน่งนายกรัฐมนตรี และในสมัยที่ท่านดำรงตำแหน่งนายกรัฐมนตรี ก็ได้ควบคุมการทำประมวลกฎหมายสำเร็จอันเปนสาระสำคัญในการขอเอกราชในทางศาลด้วย.”

และพระยาพหลพลพยุหเสนาจึงได้กล่าวตอบรับในฐานะตัวแทนผู้ได้รับแต่งตั้งเป็นศาสตราจารย์วิสามัญฯ ดังต่อไปนี้

“ท่านผู้ประสาทน์การ และ คณะกรรมการมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์และการเมือง

ข้าพเจ้าขอกล่าวในนามของบรรดาผู้ซึ่งได้รับมอบเสื้อครุยศาสตราจารย์ในขณะนี้ในการที่ท่านผู้ประสาทการและคณะกรรมการมหาวิทยาลัยได้ลงมติเปนเอกฉันท์  จะให้ข้าพเจ้าทั้งหลายดำรงตำแหน่งศาสตราจารย์วิสามัญของมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์และการเมือง  แล้วได้นำเรื่องขึ้นเสนอต่อไปตามลำดับ จนได้มีพระบรมราชโองการโปรดเกล้าฯ ตั้งให้ข้าพเจ้าทั้งหลายเปนศาสตราจารย์ของมหาวิทยาลัยนั้น ทำให้ข้าพเจ้ารู้สึกภาคภูมิใจเปนอันมากในเกียรติยศอันนี้  ยังได้รับมอบเสื้อครุยมาเปนเครื่องประดับเกียรติอีกด้วย จึงทำให้ข้าพเจ้าเพิ่มปีติขึ้นอีกมาก 

ฉะนั้นข้าพเจ้าขอขอบพระคุณท่านผู้ประสาทการและคณะกรรมการที่มีความตั้งใจดีแก่พวกข้าพเจ้า ขอท่านทั้งหลายจงเจริญด้วยจัตุรพิธพร  และขอให้มหาวิทยาลัยวิชาธรรมศาสตร์และการเมืองจงเจริญก้าวหน้ายิ่งๆขึ้นไปไม่มีวันเสื่อมถอย ส่วนเสื้อครุยศาสตราจารย์นั้น ข้าพเจ้าทั้งหลายได้รับมอบจะรักษาไว้เปนเครื่องประดับเชิดชูเกียรติยศต่อไป.”

จะเห็นได้ว่าการแต่งตั้งศาสตราจารย์วิสามัญแห่งมหาวิทยาลัยวิชาธรรมศาสตร์และการเมืองนั้นมีนัยสัมพันธ์กับบริบททางการเมืองและเสถียรภาพของรัฐบาลอย่างน่าพิจารณา

 

คำปราศรัยของนายปรีดี พนมยงค์ ต่อธรรมศาสตร์บัณฑิตและเนติบัณฑิต นักสันติภาพ ในทศวรรษ 2510

เมื่อวันที่ 28 กรกฎาคม พ.ศ. 2514 นายปรีดีได้กล่าวคำปราศรัยต่อธรรมศาสตร์บัณฑิตและเนติบัณฑิต นักสันติภาพที่ได้มาเยี่ยม ณ บ้านพักชานกรุงปารีส

ในครั้งนี้นายปรีดีได้ย้อนรอยอดีตการก่อตั้ง มธก. ไว้ตั้งแต่จุดตั้งต้นของการอภิวัฒน์

“หลัก 6 ประการย่อ ๆ ก็คือ ความเป็นเอกราชสมบูรณ์ของชาติ, การรักษาความปลอดภัยในประเทศเพื่อให้การประทุษร้ายต่อกันให้ลดลงให้มาก, การบำรุงความสุขสมบูรณ์ของราษฎรในทางเศรษฐกิจให้ราษฎรมีสิทธิเสมอภาค และมีเสรีภาพอันเป็นสิทธิของมนุษยชน และ ก็ดังที่ท่านทั้งหลายได้ทราบแล้วว่าสหประชาชาติได้มีปฏิญญาในเรื่องนี้ เมื่อ ค.ศ. 1948 และหลักประการที่ 6 คือ ให้การศึกษาอย่างเต็มที่แก่ราษฎร ซึ่งท่านทั้งหลายที่เป็นนักศึกษามาแล้วนั้น ก็ได้กล่าวถึงสภาพการณ์แต่หนหลังที่ท่านทั้งหลายได้ประสบมาในระหว่างที่ท่านศึกษาอยู่ที่สถาบันของเรา และทุกท่านก็ยังมีความทรงจำในเรื่องนี้ได้ดีอยู่ว่ามหาวิทยาลัยของเราได้เอาใจใส่ที่จะให้ผู้ต้องการศึกษาได้มีโอกาสศึกษาอย่างเต็มที่

บางท่านก็ได้ระลึกว่าเมื่อครั้งกระทรวงธรรมการสมัยนั้น ได้จัดระบบการศึกษาใหม่ให้มีเตรียมอุดมศึกษาแทนมัธยม 7 และ 8 ซึ่งมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์และการเมืองของเราเรียกว่าเตรียม-ปริญญา เราได้ยอมรับหลักการที่มีการสอบแข่งขันให้เข้าเรียนตามจำนวนที่กำหนด แต่เนื่องจากมีผู้สมัครมากเกินกว่าจำนวนที่จะรับเป็นนักศึกษาเตรียมปริญญา ทางผมซึ่งเป็นผู้ประศาสน์การก็คิดว่าพวกที่สอบได้เกินกว่าจำนวนที่กำหนดไว้จะไปเรียนที่ไหนก็ไม่มีที่เรียน จึงได้จัดให้เขาเหล่านั้นเป็นนักเรียนสมทบเตรียมปริญญา และเรียนหลักสูตรเหมือนกันกับเตรียมปริญญา”

และเล่าถึงเกร็ดประวัติศาสตร์ของอาคารเรียนยุคแรกที่ใช้หลังคามุงจากว่า

“ในการนี้ต้องเตรียมสถานที่ให้พอ คือ ในชั้นแรกก็ดัดแปลงอาคารเก่า ซึ่งกรมช่างแสงเก็บอาวุธยุทธภัณฑ์ไว้ในบริเวณวังหน้าที่มหาวิทยาลัยซื้อมานั้น ให้เป็นที่เรียนแม้จะเป็นพื้นดินหรือพื้นอิฐแต่ที่สำคัญก็คือได้มีที่เรียนต่อมาเมื่อมหาวิทยาลัยมีทุนขึ้นก็ได้สร้างอาคารเพื่อให้นักศึกษามีที่เรียน แต่ในปีหลังๆ ตึกก็ไม่พอที่จะให้เรียน เพราะต้องการช่วยผู้ซึ่งไม่มีที่เรียน ดังนั้นจึงได้สร้างโรงไม้มุงหลังคาจากบนพื้นดินในบริเวณมหาวิทยาลัย ซึ่งยังมีที่ว่างอยู่เพื่อช่วยให้ผู้ประสงค์ศึกษาได้มีสถานที่ศึกษา เพราะเราเห็นว่าสาระแห่งการศึกษามีความสำคัญแม้สถานที่จะเรียนภายใต้หลังคาจาก

ในวันนี้ ผมมีความยินดีที่ธรรมศาสตร์บัณฑิตบางคนที่มาพบผมซึ่งมีตำแหน่งเป็นตุลาการชั้นผู้ใหญ่ แจ้งว่าได้เคยศึกษาในโรงที่มุงด้วยหลังคาจาก ในฐานะศิษย์เก่าที่ละการเรียนภาษาฝรั่งเศสมาเกือบ 30 ปีแล้ว ไม่เคยมาเมืองนอกก่อนเลย เพิ่งจะมาคราวนี้ ท่านผู้นั้นเปรียบตนเองเหมือนดังลูกทุ่ง ผมจึงได้ทดลองนำจดหมายภาษาฝรั่งเศสซึ่งองค์การแห่งนี้เขียนมาถึงให้ดู แล้วให้ลองอ่านให้ฟังก็ยังอ่านให้ผมฟังได้มีคลาดเคลื่อนเพียงเล็กน้อยเท่านั้น และก็ยังสนทนาถึงวิชาอื่น ๆ ที่เคยเรียนมาเมื่อยังเป็นวัยรุ่นอยู่ที่แผนกเตรียมปริญญาฯ ก็ทำให้ผมยินดีที่ธรรมศาสตร์บัณฑิตบางคนที่ผ่านเตรียมปริญญาฯ ใต้หลังคาจากยังมีพื้นความรู้เบื้องต้นอันเป็นความรู้ทั่วไปดีอยู่มากจึงขอสรรเสริญ ส่วนธรรมศาสตร์ผู้อื่นที่ได้เรียนบนตึกก็เป็นเพราะเมื่อสอบแข่งขันเข้าเรียนเตรียมปริญญาฯ ได้ที่ดีกว่าก็เป็นธรรมดาว่าได้เรียนบนตึกและก็ได้มีความรู้ตามหลักสูตรเหมือนกับเพื่อนนักศึกษาอื่นๆ โดยมิได้มีความดูหมิ่นดูแคลนว่าใครได้เรียนที่ตึกและใครได้เรียนใต้หลังคาจาก”

ที่สำคัญคือ นายปรีดีได้กล่าวถึงหลักในการจัดการหลักสูตรของ มธก. ไว้อย่างละเอียดพร้อมกับโต้แย้งข้อกล่าวหาว่านายปรีดีจัดหลักสูตร มธก. ตามแบบประเทศฝรั่งเศสเพียงประเทศเดียวหรือเป็นหลักนั้น ไม่เป็นความจริง

“มีบางคนเคยกล่าวไว้ว่า ผมได้นำหลักสูตรของฝรั่งเศสมาวางไว้ในแผนกเตรียมปริญญาและการศึกษาปริญญาของมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์และการเมือง ผู้ที่เคยกล่าวเช่นนั้นไม่พิจารณาให้รอบคอบว่าในประเทศฝรั่งเศสเอง มีหลักสูตรอย่างใดและที่ผมได้นำไปสำหรับมหาวิทยาลัยของเรานั้น เป็นการเอาอย่างของประเทศฝรั่งเศสหรือประเทศใดมาทั้งดุ้น ผมได้กล่าวแล้วว่าสิ่งใดของอังกฤษหรือฝรั่งเศสหรือของประเทศใดซึ่งเป็นวิธีการที่ดี เราก็ย่อมที่จะเอาแต่เพียงเป็นเยี่ยงแล้วปรับปรุงให้เหมาะสมแก่สภาพท้องที่กาลสมัยของไทย และมีส่วนที่เราเห็นว่าเหมาะสมของเราเองปรุงแต่งขึ้นเพื่อของไทยเราโดยเฉพาะ ก็ผู้ที่เคยกล่าวตำหนิเช่นนั้นรังเกียจหลักสูตรที่อ้างว่าเอามาจากฝรั่งเศส เขาจะให้เอาหลักสูตรอะไรที่มิได้มีตัวเยี่ยงมาจากประเทศอื่นบ้าง

แต่ใครจะว่าอย่างไรก็ช่างเถิด ปัญหาก็อยู่ที่ว่าผู้ที่สำเร็จการศึกษาเตรียมปริญญาก็ดี ผู้ที่เป็นธรรมศาสตร์บัณฑิตก็ดี มีความพอใจในความรู้ที่ได้ศึกษามาจากหลักสูตรนั้นหรือไม่ และได้ใช้ความรู้นั้น ๆ ประกอบอาชีพได้หรือไม่ เท่าที่ผมได้รับทราบจากท่านทั้งหลายที่มาในวันนี้และจากเพื่อนของท่านที่มิได้มาในวันนี้ก็แสดงความพอใจ ซึ่งมิใช่แสดงความพอใจเพื่อจะเอาใจผม แต่ความสำเร็จในการงานที่ท่านได้บรรลุผลสำเร็จเป็นบทพิสูจน์คำพูดอันจริงใจของท่าน

ในส่วนผมซึ่งเป็นผู้ประศาสน์การได้วางหลักสูตรโดยคำนึงที่จะให้นักศึกษาที่สำเร็จการศึกษา มีโอกาสได้ประกอบอาชีพได้อย่างกว้างขวาง โดยมิได้จำกัดอยู่เพียงกฎหมายแต่อย่างเดียวเพราะอาชีพนี้มีอยู่จำกัด ดังนั้นในขั้นเตรียมปริญญาจึงพยายามให้ได้ศึกษาวิชาหลาย ๆ อย่างซึ่งไม่มีในมหาวิทยาลัยฝรั่งเศส”

 

ท้ายที่สุด บทความนี้แสดงให้เห็นผลงานของคณะราษฎรหลังการอภิวัฒน์ 2475 ที่มีหมุดหมายเพื่อยกระดับคุณภาพชีวิตของราษฎรสยามให้มีความเสมอภาคตามหลัก 6 ประการข้อ 6. คือ “จะต้องให้การศึกษาอย่างเต็มที่แก่ราษฎร” ส่งผลให้มีการก่อตั้งมหาวิทยาลัยวิชาธรรมศาสตร์และการเมืองขึ้นขณะที่การแต่งตั้งศาสตราจารย์วิสามัญฯ และจัดพิธีรับรองศาสตราจารย์วิสามัญแห่งมหาวิทยาลัยวิชาธรรมศาสตร์และการเมืองนั้นสะท้อนนัยการเมืองเรื่องความมีเสถียรภาพและเอกภาพสูงของรัฐบาลคณะราษฎรในยุคนั้นไว้อย่างไม่น่าเชื่อ

 

หมายเหตุ:

• คงอักขร วิธีการสะกด เลขไทย และการอ้างอิงตามต้นฉบับ

 

บรรณานุกรม

เอกสารชั้นต้น :

• ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศสภาผู้แทนราษฎร เรื่องตั้งกรรมาธิการวิสามัญพิจารณาและตรวจร่างพระราชบัญญัติมหาวิทยาลัยวิชาธรรมศาสตร์และการเมือง พุทธศักราช 2476, ประกาศใช้ในราชกิจจานุเบกษา วันที่ 18 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2476,  เล่มที่ 50, หน้า 3220-3221.
• ราชกิจจานุเบกษา, พระราชบัญญัติมหาวิทยาลัยวิชาธรรมศาสตร์และการเมือง พุทธศักราช 2476, ประกาศใช้ในราชกิจจานุเบกษา วันที่ 20 มีนาคม 2476, เล่มที่ 50, หน้า 1007-1026.
• ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศตั้งกรรมการโดยตำแหน่งและกรรมการโดยคุณวุฒิตามพระราชบัญญัติมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ และการเมือง พ.ศ. 2476, ประกาศใช้ในราชกิจจานุเบกษา วันที่ 22 เมษายน พ.ศ. 2477, เล่มที่ 51, หน้า 205-206.
• ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศตั้งคณบดีแห่งมหาวิทยาลัยวิชาธรรมศาสตร์และการเมือง, ประกาศใช้ในราชกิจจานุเบกษา วันที่ 1 กรกฎาคม พ.ศ. 2477, เล่มที่ 51, หน้า 902.
• ราชกิจจานุเบกษา, ระเบียบการเข้าเรียนและอัตราค่าธรรมเนียมของมหาวิทยาลัยวิชาธรรมศาสตร์และการเมือง, ประกาศใช้ในราชกิจจานุเบกษา วันที่ 6 พฤษภาคม 2477, เล่มที่ 51, หน้า 462-466.
•  ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศตั้งศาสตราจารย์วิสามัญแห่งมหาวิทยาลัยวิชาธรรมศาสตร์และการเมือง, 1 กรกฎาคม 2477, เล่ม 51, หน้า 900.
• ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศสำนักนายกรัฐมนตรี เรื่องตั้งศาสตราจารย์วิสามัญแห่งมหาวิทยาลัยวิชาธรรมศาสตร์และการเมือง, 24 มิถุนายน 2482, เล่ม 56, หน้า 809.
• สำนักงานเลขาธิการสภาผู้แทนราษฎร. รายงานการประชุมสภาผู้แทนราษฎร ครั้งที่ 1 วันที่ 28 มิถุนายน พุทธศักราช 2475  ณ พระที่นั่งอนันตสมาคม, หน้า 6-7.
• สำนักงานเลขาธิการสภาผู้แทนราษฎร. รายงานการประชุมสภาผู้แทนราษฎร ครั้งที่ 21 (สมัยสามัญ สมัยที่สอง) วันที่ 5 มีนาคม พุทธศักราช 2476 ณ พระที่นั่งอนันตสมาคม, หน้า 1352-1377.
• สำนักงานเลขาธิการสภาผู้แทนราษฎร. รายงานการประชุมสภาผู้แทนราษฎร ครั้งที่ 14 (สมัยสามัญ สมัยที่สอง) วันที่ 24 มกราคม พุทธศักราช 2477 ณ พระที่นั่งอนันตสมาคม, หน้า 687-709.
• สำนักหอจดหมายเหตุแห่งชาติ. มท 0601.4.1/9 กล่อง 1. เอกสารกรมที่ดิน เรื่อง คำบรรยายระเบียบวิธีปฏิบัติราชการของทะบวงการเมือง ณ มหาวิทยาลัยวิชาธรรมศาสตร์และการเมือง [26 มิ.ย. 2477-18 เม.ย. 2479]
• ประชาชาติ. 7 กรกฎาคม 2482

 

หนังสืออนุสรณ์งานศพ:

• ปรีดี พนมยงค์. “คำปราศรัยของนายปรีดี พนมยงค์ ต่อธรรมศาสตร์บัณฑิตและเนติบัณฑิต นักสันติภาพ ที่ได้มาเยี่ยม ณ บ้านพักชานกรุงปารีส เมื่อวันที่ 28 กรกฎาคม พ.ศ. 2514,” ใน “คำปราศรัย สุนทรพจน์บางเรื่องของนายปรีดี พนมยงค์ และบางเรื่องเกี่ยวกับขบวนการเสรีไทย” อนุสรณ์ในงานพระราชทานเพลิงศพ ร.ท. อู๊ต นิตยสุทธิ ต.ช.ต.ม. อดีตผู้แทนราษฎรจังหวัดนครราชศรีมา ณ ฌาปนสถาน วัดใหม่อัมพร อำเภอสูงเนิน จังหวัดนครราชสีมา 20 เมษายน 2517”. (กรุงเทพฯ: สหประชาพาณิชย์, 2517)

 

หนังสือภาษาไทย :

• ชิต เวชประสิทธิ์, สงัด ศรีวณิก, สรุปวิชาธรรมศาสตร์ ตอนที่ 1, (ม.ป.ท.: โรงพิมพ์มหาวิทยาลัยวิชาธรรมศาสตร์และการเมือง, 2481)
• เดือน บุนนาค, ฮัตเจสสัน, เจ. เอฟ และทวี ตะเวทิกุล, เศรษฐศาสตร์, (ม.ป.ท.: โรงพิมพ์อักษรนิติ, 2477)
• แลงกาต์, โรแบรต์, ประวัติศาสตร์กฎหมายไทย (กฎหมายเอกชน), [ม.ป.ท.]: มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์และการเมือง, 2478
• มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์, แนวการศึกษาขั้นปริญญาตรี, โท และเอก แห่งมหาวิทยาลัยวิชาธรรมศาสตร์และการเมือง, (ม.ป.ท.: โรงพิมพ์ศรีกรุง, 2477)
• สมาน สุวรรณโชติ, ประวัติการต่อสู้ของนักศึกษา ม.ธ.ก., (กรุงเทพฯ: นกฮูก, 2540)
• สุดแดน วิสุทธิลักษณ์ บรรณาธิการ, 78 ปี มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ (พ.ศ. 2477-2555) มองธรรมศาสตร์ผ่านเอกสารจดหมายเหตุ, (กรุงเทพฯ: หอจดหมายเหตุและหอเกียรติยศแห่งมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์, 2555)
• สุดแดน วิสุทธิลักษณ์ บรรณาธิการ, ธรรมศาสตรานุกรม 80 ปี (2477-2557), (กรุงเทพฯ: หอจดหมายเหตุ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์, 2557)
• สำนักเลขาธิการคณะรัฐมนตรี, ข้อบังคับการประชุมและการปรึกษาของสภาผู้แทนราษฎร พุทธศักราช 2477, (ม.ป.ท.: สำนักเลขาธิการคณะรัฐมนตรี, 2477)
• เอกูต์, เอช., ธรรมศาสตร์ (ความรู้เบื้องต้นเกี่ยวกับกฎหมายทั่วไป), (ม.ป.ท.: มหาวิทยาลัยวิชาธรรมศาสตร์และการเมือง, 2477)

 

บทความในหนังสือและวารสาร :

• กษิดิศ อนันทนาธร, “บางเรื่องของโรงเรียนกฎหมาย และมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์”, ใน จุลสารหอจดหมายเหตุธรรมศาสตร์, (กรุงเทพฯ: หอจดหมายเหตุธรรมศาสตร์, 2565), น. 39-56.
• ฐาปนันท์ นิพิฏฐกุล, “ศาสตราจารย์ ดร. ปรีดี พนมยงค์ ท่านผู้ประศาสน์การ มหาวิทยาลัยวิชาธรรมศาสตร์และการเมือง (พ.ศ. 2477-2495)”, ใน ผู้ประศาสน์การและอธิการบดี มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ (พ.ศ. 2477-2556): ประวัติชีวิต ความคิด และการทำงาน. (กรุงเทพฯ: หอจดหมายเหตุ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์, 2556), น. 18-64.
• สมศักดิ์ เจียมธีรสกุล, “มหาวิทยาลัยวิชาธรรมศาสตร์และการเมืองกับการเมืองไทย : เค้าโครงประวัติศาสตร์ 50 ปี”, วารสารธรรมศาสตร์ 13, 4 (ธ.ค. 2527): 8-33.

 

สื่ออิเล็กทรอนิกส์ :

• ชาญวิทย์ เกษตรศิริ. (26 มิถุนายน 2563). “ปรีดี พนมยงค์ กับมหาวิทยาลัยวิชาธรรมศาสตร์และการเมือง (1),” [online] สืบค้นเมื่อวันที่ 1 กรกฎาคม 2567. https://pridi.or.th/th/content/2020/06/318
• ชาญวิทย์ เกษตรศิริ. (27 มิถุนายน 2563). “ปรีดี พนมยงค์ กับมหาวิทยาลัยวิชาธรรมศาสตร์และการเมือง (2),” [online] สืบค้นเมื่อวันที่ 1 กรกฎาคม 2567. https://pridi.or.th/th/content/2020/06/319
• ปรีดี เกษมทรัพย์. (25 มิถุนายน 2563). “ท่านผู้ประศาสน์การของเรา” [online] สืบค้นเมื่อวันที่ 1 กรกฎาคม 2567.  https://pridi.or.th/th/content/2020/06/316
• อาชญาสิทธิ์ ศรีสุวรรณ. (17 เมษายน 2564). “ท่านผู้ประศาสน์การปรีดีกับพิธีรับรองศาสตราจารย์วิสามัญแห่งมหาวิทยาลัยวิชาธรรมศาสตร์และการเมือง,” [online] สืบค้นเมื่อวันที่ 1 กรกฎาคม 2567.  https://pridi.or.th/th/content/2021/04/671
• อัศนี พลจันทร. (15 กันยายน 2563). ผู้ประศาสน์การมีคนเดียว.  [online] สืบค้นเมื่อวันที่ 1 กรกฎาคม 2567. https://pridi.or.th/th/content/2020/09/418