นางสาวเล็ก กรรมกรสตรีผู้เป็นแรงดาลใจให้ “นายผี” เขียนบทกวี “เราชะนะแล้ว, แม่จ๋า”

ปฏิเสธมิได้เลยว่าบทกวี “เราชะนะแล้ว, แม่จ๋า” คือผลงานประพันธ์อันลือเลื่องชิ้นหนึ่งของ “นายผี” ซึ่งเป็นนามปากกาของ อัศนี พลจันทร ถึงแม้งานชิ้นนี้จะไม่ได้รับการเผยแพร่ตั้งแต่ตอนที่เพิ่งเขียนเสร็จสิ้นหมาดใหม่ ต้องรอคอยเวลาราวสองทศวรรษหรือ 20 ปี กว่าจะได้อวดโฉมสู่สายตาประชาชนทั้งหลาย ซึ่งตอนนั้น ผู้ประพันธ์อย่าง “นายผี” ไม่ได้อยู่ในเมืองไทยแล้ว แต่ไปใช้ชีวิตในเขตป่าเขาของประเทศลาวในฐานะ “สหายไฟ” หรือ “ลุงไฟ” แห่งกองทัพปลดแอกประชาชนจากอำนาจนำของรัฐ หากเมื่อบทกวีดังกล่าวได้รับการเผยแพร่ก็จะสร้างความประทับใจ ทั้งยังปลุกเร้าให้ผู้อ่านเกิดจิตสำนึกทางสังคมและมีความเห็นอกเห็นใจต่อเพื่อนมนุษย์

ใครที่เคยอ่าน “เราชะนะแล้ว, แม่จ๋า” ย่อมจะทราบว่าเป็นบทกวีที่ถ่ายทอดเรื่องราวของกรรมกรสตรีผู้มีอุดมการณ์และต่อสู้เพื่อเรียกร้องความเป็นธรรมให้กับผู้ใช้แรงงานด้วยการนัดหยุดงาน แม้ว่าเธอจะต้องสูญเสียมารดาและน้อง ๆ ไป แต่เธอก็ยังไม่ย่อท้อและยืนหยัดต่อสู้อย่างแข็งขัน

“นายผี” เขียนบทกวี “เราชะนะแล้ว, แม่จ๋า” ขึ้นระหว่างที่เขากำลังหลบหนีการจับกุมและซ่อนตัวอยู่ในบ้านของมิตรกรรมกรจากกรณี “กบฏสันติภาพ” เมื่อช่วงเดือนพฤศจิกายน พ.ศ. 2495 ซึ่งมีนักคิดนักเขียนถูกจับขังคุกเป็นจำนวนนับร้อยราย คนหนึ่งที่สำคัญคือ กุหลาบ สายประดิษฐ์ หรือ “ศรีบูรพา”

แรกเริ่มเดิมที “นายผี” ให้ชื่อบทกวีที่เขาเขียนว่า “แม่จ๋า, เราชะนะแล้ว” แต่ต้นฉบับกลับยังไม่ได้ตีพิมพ์เผยแพร่มาเนิ่นนานหลายปี จนกระทั่งเริ่มมีผู้นำเนื้อหาบางส่วนของบทกวีมานำเสนอผ่านหน้าสื่อสิ่งพิมพ์ช่วงก่อนเหตุการณ์ 14 ตุลาคม พ.ศ. 2516 ครั้นนิสิตนักศึกษาต่อสู้เรียกร้องประชาธิปไตยและสามารถขับไล่รัฐบาลเผด็จการทหารไปได้สำเร็จ จึงมีการนำบทกวีทั้งหมดมาตีพิมพ์เป็นรูปเล่มหนังสือครั้งแรกและออกวางจำหน่ายในชื่อปกว่า เราชะนะแล้ว, แม่จ๋า จัดพิมพ์โดยสำนักพิมพ์คนหนุ่ม เมื่อปี พ.ศ. 2517 และตั้งราคาขายไว้ 3 บาท

ต่อมายังมีการจัดพิมพ์ เราชะนะแล้ว, แม่จ๋า เป็นครั้งที่สองในปี พ.ศ. 2519 โดยสำนักพิมพ์กระแสลม พอปี พ.ศ. 2522 สำนักพิมพ์เยาวชนได้นำบทกวี “เราชะนะแล้ว, แม่จ๋า” มาจัดพิมพ์อีกครั้ง พร้อมทั้งนำบทกวี “ความเปลี่ยนแปลง” และกาพย์กลอนอื่น ๆ อีก 15 เรื่องของ “นายผี” รวมถึงเรื่องสั้นแปลชื่อ “อิฟตารี” ของราษิท ชาหันที่ “นายผี” เป็นผู้แปลมาพิมพ์รวมไว้ด้วยกัน

หลังจากนั้น ในปี พ.ศ. 2533 สำนักพิมพ์เกี้ยว - เกล้า พิมพการ ที่ดำเนินงานโดยครอบครัวของ เนาวรัตน์ พงษ์ไพบูลย์ ก็นำบทกวี “เราชะนะแล้ว, แม่จ๋า” มาจัดพิมพ์ซ้ำ แต่เปลี่ยนชื่อหนังสือเป็น ชะนะแล้ว…แม่จ๋า

หลังจากนั้นในปี 2535 มีการจัดพิมพ์ “เราชะนะแล้ว, แม่จ๋า” เป็นฉบับเฉพาะกิจโดยสำนักพิมพ์ทะเลหญ้าของ วิมล พลจันทร ผู้เป็นภรรยา เพื่อใช้ประกอบการจัดแสดงละครจินตภาพประกอบบทกวีในงานคอนเสิร์ต 75 ปีอัศนี พลจันทร และภายหลังการเชิญอัฐิของ “นายผี” คืนสู่ประเทศไทยในเดือนพฤศจิกายน พ.ศ. 2540 ก็มีการนำ “เราชะนะแล้ว, แม่จ๋า” มาตีพิมพ์ในหนังสือ รวมบทกวี “นายผี” : อัศนี พลจันทร โดยสำนักพิมพ์สามัญชน

โดยล่าสุด สำนักพิมพ์อ่านก็ได้จัดพิมพ์หนังสือ เราชะนะแล้ว,แม่จ๋า. และกาพย์กลอน “ความเปลี่ยนแปลง” เมื่อเดือนมีนาคม พ.ศ. 2557

สำหรับบทกวี “เราชะนะแล้ว, แม่จ๋า” นั้น “นายผี” ได้รับแรงดาลใจในการเขียนมาจากเรื่องราวจริง ๆ ของกรรมกรสตรีรายหนึ่ง เธอคือ นางสาวเล็ก เป็นกรรมกรประจำโรงเลื่อยไม้ของบริษัทอีสต์เอเชียติก (The East Asiatic Company) ซึ่ง “นายผี” เคยไปพำนักคลุกคลีที่บ้านและครอบครัวของเธอ จึงได้แลเห็นความลำบากยากเข็ญของชีวิตกรรมกร ขณะเดียวกันก็ตระหนึกถึงจิตใจอันแข็งแกร่งของกรรมกรที่นัดหยุดงานเพื่อต่อสู้กับความไม่เป็นธรรมจากนายทุนที่เอารัดเอาเปรียบ

“นายผี” หรือ อัศนี พลจันทร เคยเอ่ยอ้างถึง นางสาวเล็ก ไว้ผ่านงานเขียนเรื่อง “ข้อคิดเห็นเกี่ยวกับปาฐกถาฐานะของสตรีตามที่เป็นมาในประวัติศาสตร์” ซึ่งใช้นามปากกา “อินทรายุธ” และลงพิมพ์เผยแพร่ในหนังสือพิมพ์ ปวงชนรายสัปดาห์ เมื่อปี พ.ศ. 2495

มูลเหตุที่ทำให้ “อินทรายุธ” เขียนงานชิ้นนี้ สืบเนื่องมาจาก กุหลาบ สายประดิษฐ์ ได้ไปกล่าวปาฐกถาเรื่อง “ฐานะของสตรีตามที่เป็นมาในประวัติศาสตร์” ณ อาคารตึกโดม มหาวิทยาลัยวิชาธรรมศาสตร์และการเมือง เมื่อวันที่ 7 มิถุนายน พ.ศ. 2495 ซึ่งเป็นที่สนใจของผู้ฟังอย่างยิ่ง เพราะแสดงความคิดเห็นว่าด้วยเรื่องสถานภาพ และสิทธิเสรีภาพของสตรีในมุมมองที่ก้าวหน้า

อัศนี พลจันทร เป็นคนหนึ่งที่ได้ไปรับฟังการกล่าวปาฐกถาของ กุหลาบ อย่างตั้งใจ ทั้งยังกลับมาเขียนงานที่สะท้อนข้อคิดเห็นของตนเองเกี่ยวกับบทปาฐกถาดังกล่าวแล้วส่งไปตีพิมพ์ในหน้าหนังสือพิมพ์โดยใช้นามแฝงด้วย

ในร่างทรงของ “อินทรายุธ” ที่แสดงข้อคิดเห็นนั้น อัศนี ได้อภิปรายถึงการต่อสู้เรียกร้องของสตรีในโลกจำนวนมาก โดยเขายกประเด็นปัญหาต่าง ๆ ที่ส่งผลกระทบต่อสิทธิของสตรี ทั้งปัญหาครอบครัวและปัญหาเศรษฐกิจ โดยเฉพาะปัญหาเศรษฐกิจที่ส่งผลต่อชีวิตของกรรมกรสตรี

อย่างไรก็ดี “อินทรายุธ” มองว่าสภาพความตกต่ำของสตรีได้คลี่คลายมาเป็นลำดับ เนื่องจากสตรีได้รับสิทธิทางการเมืองมากขึ้น และค่าจ้างแรงงานของสตรีที่ไม่เป็นธรรมก็ค่อย ๆ ได้รับการแก้ไข แต่นั่นก็มิใช่ได้มาเอง หากเพราะสตรีได้ยืนหยัดต่อสู้เรียกร้องความเป็นธรรมเรื่อยมาอย่างแข็งขันและไม่ท้อถอย สอดคล้องกับคำกล่าวของสตรีนักเคลื่อนไหวทางการเมืองชาวสเปนอย่าง La Pasionaria หรือ โดโลเรส อิบาร์รูรี (Dolores Ibárruri) ที่ว่า “ตายบนตีนของเธอเองดีกว่ามีชีวิตอยู่บนเข่าของเธอ”

ไม่เพียงเท่านั้น “อินทรายุธ” ยังยกตัวอย่างกรณีของกรรมกรสตรีชาวไทยอีกว่า

ความสนใจของ อัศนี พลจันทร ที่มีต่อกรรมกรสตรีอย่าง นางสาวเล็ก ดังที่เอ่ยถึงไว้ในข้อเขียนเมื่อกลางปี พ.ศ. 2495 ทำให้ต่อมาในช่วงปลายปีเดียวกัน เขาจึงใช้นามปากกา “นายผี” เขียนบทกวี “แม่จ๋า, เราชะนะแล้ว” ขึ้นในระหว่างหลบซ่อนตัวและระหกระเหินหนีการไล่ล่าจับกุมในฐานเป็นกบฏ

อีกหลักฐานที่ยืนยันว่าบทกวี “เราชะนะแล้ว, แม่จ๋า” มีต้นเค้ามาจากเหตุการณ์จริงในกรณีของ นางสาวเล็ก กรรมกรหญิงประจำโรงเลื่อยของบริษัทอีสต์เอเชียติก คงมิแคล้วจดหมายลงวันที่ 10 พฤษภาคม ค.ศ. 1980 (ตรงกับ พ.ศ. 2523) ซึ่ง “นายผี” เขียนถึงกวีหนุ่มคนหนึ่งในช่วงที่ตนเองได้ตัดสินใจเข้าไปต่อสู้ในเขตป่าเขาแล้ว หรือ “จดหมายนายผีถึงกวีรุ่นหนุ่มคนหนึ่ง ลงวันที่ 10 พ.ค. 1980” ซึ่งอ้างถึงในหนังสือ สายธารวรรณกรรมเพื่อชีวิตของไทย ของเสถียร จันทิมาธร โดย “นายผี” ระบุถึงผลงาน “เราชะนะแล้ว, แม่จ๋า” ว่า 

พ.ศ. 2495 นับเป็นจุดเปลี่ยนสำคัญในชีวิตของ “นายผี” โดยเฉพาะในด้านความคิดทางสังคมและการเมือง ซึ่งเขาหันไปให้ความสนใจการเคลื่อนไหวต่อสู้ของสามัญชนและชนชั้นแรงงานตามแนวทางแบบสังคมนิยมหรือแนวคิดแบบมาร์กซิสม์ ดังที่ในปีนี้ เขาได้เขียนบทกวีซึ่งได้รับการยกย่องว่าเป็นผลงานชิ้นเอกและระบือลือลั่นขึ้นหลายชิ้น ทั้ง “อีศาน” ที่ตีพิมพ์เผยแพร่ใน สยามสมัยรายสัปดาห์ เมื่อเดือนเมษายน และ “เราชะนะแล้ว, แม่จ๋า” รวมถึง “ความเปลี่ยนแปลง” ที่เขียนในช่วงครึ่งปีหลัง

ไม่เพียงเท่านั้น พอปลายปีเดียวกันเขายังตัดสินใจลาออกจากราชการมาเป็น “อิสรชน” เต็มตัวอีกด้วย

“เราชะนะแล้ว, แม่จ๋า” เป็นกวีนิพนธ์ขนาดยาวจำนวน 370 บทที่ผูกเป็นเรื่องราวเรียงร้อยกัน มุ่งนำเสนอถึงชีวิตของกรรมกรครอบครัวหนึ่งซึ่งตัวเอกเป็นกรรมกรหญิง เธอได้ร่วมกับเพื่อน ๆ ในโรงงานนัดกันหยุดงานประท้วงหรือสไตรค์ (strike) ต่อนายทุนผู้เอารัดเอาเปรียบ แม้เธอจะได้รับชัยชนะในการต่อสู้เรียกร้อง จนกระทั่งนายทุนผู้เป็นนายจ้างยินยอมขึ้นค่าแรงให้ แต่พอรีบกลับไปหาแม่ผู้กำลังป่วยหนัก แม่กลับสูญสิ้นลมหายใจอำลาจากเธอไปเสียก่อน ทั้ง ๆ ที่ก่อนหน้านั้น เธอก็เพิ่งสูญเสียน้องชายและน้องสาวไปแล้ว โดยเนื้อหาของกวีนิพนธ์เรื่องนี้แบ่งออกเป็น 4 ส่วน ดังต่อไปนี้

ส่วนแรกสุดคือ “แม่” ซึ่งประพันธ์ด้วยสัททุลวิกกีฬิตฉันท์ 19 อันเป็นฉันท์ที่มีท่วงท่าลีลาเหมือนเสือดาวกระโดดโลดเต้น จำนวน 91 บท ฉายภาพความสัมพันธ์ระหว่างแม่ผู้กำลังป่วยหนักกับลูกสาวผู้เป็นกรรมกรที่กำลังจะนัดหยุดงานเพื่อประท้วงเรียกร้องค่าแรงอันยุติธรรมจากนายห้างเพื่อนำเงินมาซื้อยารักษาอาการของแม่ ผู้ที่อ่านเนื้อหาส่วนนี้มักจะจดจำการเปิดฉากที่ขึ้นต้นด้วย “อ้าราตรีขณะนี้…” ดังจะยกมาแสดงว่า 

อีกตอนหนึ่งในส่วนแรกของบทกวีที่ตราตรึงใจคือ ตอนที่กรรมกรสตรีจะร่วมกันต่อสู้เรียกร้องค่าแรงที่เป็นธรรมจากนายห้าง ความว่า 

ในส่วนที่สองคือ “พี่” ซึ่งประพันธ์ด้วยกาพย์ยานี 11 จำนวน 117 บท ได้ถ่ายทอดความรู้สึกนึกคิดและพลังการต่อสู้ของกรรมกรไว้อย่างขึงขังและชวนให้ฮึกเหิมครามครัน แม้จะเปิดฉากมาด้วยบรรยากาศของธรรมชาติน่ารื่นรมย์ว่า 

หากเมื่อเอ่ยถึงการรวมพลังของคนจนและกรรมกร “นายผี” ก็ใช้ถ้อยคำปลุกเร้าอารมณ์ให้ผู้อ่านอยากจะร่วมต่อสู้เคียงข้างกรรมกรทั้งหลายไปด้วย

ตอนท้ายของส่วนที่สองนี้ยังเผยให้ทราบว่าน้องชายและน้องสาวของกรรมกรหญิงในเรื่องได้หมดสิ้นลมหายใจไปเสียทั้งสองคน

ดังนั้น ในส่วนที่สามคือ “ลูก” ซึ่งประพันธ์ด้วยกาพย์ฉบัง 16 จำนวน 155 บท จึงเปิดฉากด้วยความเศร้าโศกที่ผู้เป็นแม่ของกรรมกรหญิงต้องสูญเสียลูก

ในส่วนที่ 3 นี้จะปรากฏตอนที่แสดงให้เห็นว่า “นายผี” ได้อาศัยบรรยากาศที่บ้านของ นางสาวเล็ก กรรมกรสตรีประจำโรงเลื่อยของบริษัทอีสต์เอเชียติกมาเป็นฉากในบทกวีด้วย นั่นคือ 

ซึ่งมีความสอดคล้องกับที่ “นายผี” เล่าไว้ใน “จดหมายนายผีถึงกวีรุ่นหนุ่มคนหนึ่ง ลงวันที่ 10 พ.ค. 1980” ว่า 

ไม่เพียงเท่านั้น ยังมีการระบุในบทร้อยกรองด้วยว่ากรรมกรสตรีเป็นเพื่อนกับ “นายผี” ดังความที่ว่า 

ในตอนท้ายของส่วนที่ 3 เมื่อกรรมกรสตรีได้รับชัยชนะในการต่อสู้เรียกร้องให้นายห้างขึ้นค่าแรงแล้ว เธอก็รีบกลับไปหาแม่ซึ่งกำลังป่วยหนัก แต่กลับค้นพบว่าแม่หมดสิ้นลมหายใจลาจากไปแล้ว

ในส่วนที่ 4 คือ “และนั่นใครหนอ?” ซึ่งประพันธ์ด้วยอินทรวิเชียรฉันท์ 11 จำนวน 7 บท คือบทสรุปของเรื่องราวทั้งหมดและทิ้งท้ายอย่างไม่สิ้นหวัง

“เราชะนะแล้ว, แม่จ๋า” ยังได้รับการกล่าวขวัญถึงในฐานะเป็นผลงานประพันธ์ที่ “นายผี” ได้นำขนบการเขียนบทร้อยกรองแบบชนชั้นนำจำพวกฉันท์ ทั้งสัททุลวิกกีฬิตฉันท์ 19 อินทรวิเชียรฉันท์ 11 และกาพย์ฉบัง 16 รวมถึงกาพย์ยานี 11 มาใช้ถ่ายทอดเรื่องราวชีวิตของสามัญชนผู้ทุกข์เข็ญ โดยเฉพาะชนชั้นกรรมาชีพอย่างพวกกรรมกร นักวิจารณ์หลายคนวิเคราะห์ว่า “นายผี” น่าจะได้รับอิทธิพลมาจากวรรณคดีสมัยอยุธยาอย่าง กาพย์ห่อโคลง ของเจ้าฟ้าธรรมาธิเบศร์ และ สมุทรโฆษคำฉันท์ ขณะที่นักวิจารณ์จำนวนไม่น้อยมองว่า นี่คือการต่อสู้อันเฉียบคมของ “นายผี” ด้วยการนำเอาขนบวรรณคดีและวิธีการเขียนแบบชนชั้นนำมาสะท้อนเรื่องราวของคนสามัญ ทั้งยังส่งเสียงเย้ยหยันวิพากษ์วิจารณ์ชนชั้นนำไปในคราวเดียว และน่าจะเป็นครั้งแรกที่มีผู้กระทำเช่นนี้ ที่สำคัญคือ “นายผี” ไม่ได้ปลาบปลื้มหรือซาบซึ้งจนคล้อยตามวรรณคดีเก่าอย่าง สมุทรโฆษคำฉันท์ แต่กลับนำมาใช้เพื่อล้อเลียนต่างหาก โดยยกเอาเรื่องความเพียรของตัวละครพระสมุทรโฆษที่อดทนว่ายน้ำฝ่าฟันอุปสรรคกลางมหาสมุทรมาเปรียบเทียบกับการต่อสู้อย่างทุกข์ยากของกรรมกร ถือเป็นการยกสามัญชนให้ขึ้นมาเท่าเทียมเสมอกันกับชนชั้นนำอย่างเปี่ยมล้นชั้นเชิงวรรณศิลป์ ดังในปี พ.ศ. 2517 ชลธิรา กลัดอยู่ ได้ยกย่องผลงานชิ้นนี้ให้เป็น “วรรณคดีของประชาชน”

ถ้าลองสังเกตดูดี ๆ ในบทกวี “เราชะนะแล้ว, แม่จ๋า” จะพบการใช้ถ้อยคำไพเราะอลังการแบบขนบวรรณคดีเก่ามาผสมผสานเข้ากับคำศัพท์แบบสังคมนิยมหรือแบบมาร์กซิสม์อย่างลงตัว

กระนั้น “นายผี” ได้เคยกล่าวถึงการที่ตนเองใช้ฉันทลักษณ์ในการประพันธ์ “เราชะนะแล้ว, แม่จ๋า” ไว้ผ่านจดหมายถึงกวีหนุ่มคนหนึ่ง ลงวันที่ 10 พฤษภาคม ค.ศ. 1980 (ตรงกับ พ.ศ. 2523) ความว่า

ดังกล่าวไปแล้วว่า นางสาวเล็ก ต้นเค้าของตัวละครเอกใน “เราชะนะแล้ว, แม่จ๋า” เธอเป็นกรรมกรสตรีประจำโรงเลื่อยของบริษัทอีสต์เอเชียติก ผมจึงใคร่จะอธิบายเสริมถึงความเป็นมาของบริษัทนี้สมทบด้วย

บริษัทอีสต์เอเชียติก (The East Asiatic Company) ก่อตั้งขึ้นเมื่อปี พ.ศ. 2440 (ตรงกับ ค.ศ. 1897) โดย มิสเตอร์ ฮันส์ นีลส์ แอนเดอร์เซน (H.N. Andersen) กัปตันเรือชาวเดนมาร์ก ซึ่งบริษัทนี้มีรากฐานมาจากบริษัท Andersen & Company 

มิสเตอร์แอนเดอร์เซน เดินทางถึงกรุงเทพมหานครครั้งแรกในปี พ.ศ. 2416 กระทั่งต่อมาได้รับราชการเป็นผู้บังคับการประจำเรือหลวงพระที่นั่งในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5 อยู่ราวสองปี ก่อนจะลาออกมาประกอบกิจการส่วนตัว โดยซื้อโรงแรมโอเรียนเต็ลมาบริหารพร้อมกับเป็นนายหน้าค้าที่ดินและอสังหาริมทรัพย์บริเวณริมฝั่งแม่น้ำเจ้าพระยา ทั้งยังก่อตั้งบริษัท Andersen & Company ขึ้นในปี พ.ศ. 2427 (ตรงกับ ค.ศ. 1884) เพื่อทำธุรกิจการเดินเรือและขนส่งไม้สักจากทางภาคเหนือที่ได้รับสัมปทาน

ในปี พ.ศ. 2437 (ตรงกับ ค.ศ. 1894) มิสเตอร์แอนเดอร์เซน ได้ขายกิจการโรงแรมโอเรียนเต็ลและเดินทางกลับเดนมาร์ก ก่อนที่จะก่อตั้งบริษัทอีสต์เอเชียติกขึ้นมา

บริษัทอีสต์เอเชียติก หรือเดิมคือบริษัท Andersen & Company นับเป็นบริษัทแรกที่สามารถเปิดตลาดไม้สักสยามในทวีปยุโรปได้สำเร็จ เดิมทีนั้น ทางยุโรปไม่ได้สนใจไม้สักสยามเลย แต่จะสนใจไม้สักพม่าแทน ทั้งนี้เป็นเพราะรัฐบาลสยามวางกฎระเบียบที่เข้มงวด และไม้สักสยามก็เป็นที่โจษขานในด้านที่ไม่ดีนัก

อย่างไรก็ดี มิสเตอร์แอนเดอร์เซน แห่งบริษัทอีสต์เอเชียติก ได้พยายามส่งไม้สักไทยไปขายในทวีปยุโรปในช่วงกลางทศวรรษ 2420 และพัฒนาคุณภาพของไม้สักรวมถึงเป็นที่ยอมรับในหมู่ชาวตะวันตก ประกอบกับช่วงนั้น รัฐบาลอาณานิคมอังกฤษได้ขึ้นค่าภาษีท่อนซุงในพม่า จึงทำให้พ่อค้าไม้ในพม่าหันมาสนใจไม้สักของสยามแทน

แท้จริงแล้ว บริษัทบอร์เนียว จำกัด (Borneo Company Limited) อันเป็นบริษัทสัญชาติอังกฤษคือผู้ก่อตั้งโรงเลื่อยจักรแห่งแรกในสยามหลังจากที่ได้เริ่มทำกิจการป่าไม้เมื่อปี พ.ศ. 2432 โดยอาศัยช้างประมาณ 600 เชือกในการชักลากไม้ซุงลงน้ำ การมีโรงเลื่อยจักรส่งผลให้บริษัทเติบโตอย่างยิ่ง เพราะสามารถผลิตไม้ได้อย่างรวดเร็ว

กระทั่งต่อมาบริษัทอื่น ๆ ที่ได้สัมปทานป่าไม้ ไม่ว่าจะเป็นบริษัทสัญชาติอังกฤษ บริษัทสัญชาติฝรั่งเศส สัญชาติจีน หรือบริษัทสัญชาติเดนมาร์กอย่างบริษัทอีสต์เอเชียติกก็ได้สร้างโรงเลื่อยจักรขึ้นด้วยเช่นกัน

ในช่วงต้นทศวรรษ 2480 กิจการทำไม้สักสร้างมูลค่าให้แก่ประเทศไทยเป็นอย่างมาก และมีบริษัทที่ได้สัมปทานป่าไม้สักมากถึงสามสิบกว่าแห่ง ทว่าครั้นสงครามโลกครั้งที่ 2 อุบัติขึ้นในประเทศไทยเมื่อต้นเดือนธันวาคม พ.ศ. 2484 บริษัทสัญชาติอังกฤษซึ่งเป็นฝ่ายสัมพันธมิตรก็ได้ถูกรัฐบาลไทยยึดสัมปทานและไม้ในครอบครอง ขณะที่บริษัทอีสต์เอเชียติกเป็นบริษัทสัญชาติเดนมาร์กซึ่งไม่ใช่คู่กรณีในสงครามโลกครั้งที่ 2 จึงสามารถประกอบกิจการได้ต่อไปและมีความรุ่งเรืองอย่างมาก ดังนั้น ในช่วงที่ นางสาวเล็ก เป็นกรรมกรประจำโรงเลื่อยของบริษัทในช่วงทศวรรษ 2490 จึงเป็นห้วงยามที่การประกอบธุรกิจกำลังคึกคักและมีความจำเป็นต้องอาศัยแรงงานของกรรมกรจำนวนมาก

ความที่กรณีของ นางสาวเล็ก เป็นการต่อสู้เรียกร้องความเป็นธรรมโดยกรรมกรสตรี ผมจึงหมายใจจะอธิบายให้เห็นถึงความเป็นมาของกรรมกรสตรีในประเทศไทยด้วย

อันที่จริง กรรมกรสตรีเริ่มปรากฏมาตั้งแต่ก่อนการเปลี่ยนแปลงการปกครองเมื่อวันที่ 24 มิถุนายน พ.ศ. 2475 โดยพวกเธอจะปฏิบัติหน้าที่ในโรงงานอุตสาหกรรมสิ่งทอ ไม่ว่าจะเป็นการปั่นด้าย ทอผ้า และย้อมผ้า แต่จำนวนของกรรมกรสตรีก็ยังคงมีไม่มากเท่าใดนัก กระนั้นก็ตาม รัฐบาลสยามยุคสมบูรณาญาสิทธิราชย์ก็แสดงความคำนึงถึงเรื่องความปลอดภัยในการทำงานของกรรมกรสตรี โดยเฉพาะกรรมกรสตรีที่มีครรภ์ ด้วยเกรงว่านายจ้างจะใช้แรงงานของกรรมกรที่ตั้งครรภ์หนักเกินไปจนก่ออันตรายต่อเธอและบุตรในครรภ์

เดิมที กรรมกรในโรงงานต่าง ๆ ของไทยมักจะเป็นชาวต่างชาติ โดยเฉพาะชาวจีน ทว่าพอ หลวงพิบูลสงคราม ก้าวขึ้นดำรงตำแหน่งนายกรัฐมนตรีช่วงต้นทศวรรษ 2480 ก็มีการประกาศนโยบายสงวนอาชีพสำหรับชาวไทยเพื่อกีดกันการประกอบอาชีพโดยชาวต่างชาติ และส่งเสริมให้ชาวไทยมีงานทำ ทั้งยังประกาศพระราชบัญญัติโรงงาน พ.ศ. 2482 กำหนดให้โรงงานแต่ละแห่งต้องจ้างกรรมกรในโรงงานเป็นคนไทยอย่างน้อยร้อยละ 75 ของจำนวนกรรมกรทั้งหมด นโยบายดังกล่าวส่งผลให้กรรมกรชาวต่างชาติถูกขับไล่ออกจากโรงงาน โดยเฉพาะอย่างยิ่งกรรมกรชาวจีน ทั้งยังเป็นการเพิ่มจำนวนกรรมกรชาวไทยมากขึ้น

ภายหลังสงครามโลกครั้งที่ 2 ปิดฉากลงช่วงปลายทศวรรษ 2480 ได้เกิดภาวะขาดแคลนแรงงาน เพราะกรรมกรเดิมอพยพหนีภัยสงครามไปเป็นจำนวนมากแล้วไม่ยอมกลับมาอีก จึงทำให้ตามโรงงานต่าง ๆ เริ่มมีกรรมกรสตรีเข้ามาทำงานทดแทนในสิ่งที่กรรมกรชายเคยทำ 

อย่างไรก็ดี สิ่งที่กรรมกรสตรีต้องเผชิญก็คือ แม้พวกเธอจะใช้แรงงานอย่างหนักไม่แพ้กรรมกรชาย แต่กลับได้รับค่าแรงต่ำกว่ากรรมกรชาย ในช่วงทศวรรษ 2490 จึงเกิดการรวมตัวกันของกรรมกรสตรีและจัดตั้งขึ้นเป็นสมาคมกรรมกรอย่างแข็งขัน เพื่อจะได้มีความกลมเกลียวกันและร่วมต่อสู้เรียกร้องความเป็นธรรมจากนายจ้างที่เอารัดเอาเปรียบ ประกอบกับช่วงเวลานั้น แนวคิดเรื่องสถานภาพและบทบาทของสตรีรวมถึงแนวคิดเรื่องสิทธิเสรีภาพของผู้หญิงกำลังเข้มข้น สมทบด้วยบรรยากาศที่ชนชั้นแรงงานหลายแห่งทั่วโลกได้ลุกขึ้นเรียกร้องสิทธิ์ในเรื่องต่าง ๆ โดยเฉพาะการนัดหยุดงานเพื่อประท้วงหรือสไตรค์

ลักษณะข้างต้นได้แพร่มาสู่สังคมไทยด้วยเช่นกัน ในที่สุด พอช่วงกลางทศวรรษ 2490 ก็เริ่มมีการนัดหยุดงานเพื่อประท้วงหรือสไตรค์โดยกรรมกรสตรีเกิดขึ้น และค่อย ๆ ทวีความแข็งขัน

นางสาวเล็ก มิแคล้วเป็นหนึ่งในกรรมกรสตรีที่เผชิญความทุกข์และลุกขึ้นต่อสู้ แม้ท้ายสุด เธอจะต้องพบกับความหมองเศร้า แต่การที่เธอหาญกล้าเรียกร้องความเป็นธรรมย่อมจะเป็นฟันเฟืองของการขับเคลื่อนพลังแห่งกรรมสตรีให้โลดแล่นมาจวบจนปัจจุบัน

จริงอยู่ว่า การต่อสู้ของกรรมกรสตรีในช่วงทศวรรษ 2490 อาจจะยังไม่ค่อยได้รับการจดจำและถูกเมินเฉยในโฉมหน้าประวัติศาสตร์ อีกทั้งคงจะมิได้โดดเด่นเท่าขบวนการกรรมกรสตรีในช่วงทศวรรษ 2510 เรื่อยมาตราบปัจจุบัน ทว่ากรณีของ นางสาวเล็ก กรรมกรสตรีประจำโรงเลื่อยของบริษัทอีสต์เอเชียติกนั้น ได้รับความสนใจจากนักคิดนักเขียนอย่าง “นายผี” หรือ อัศนี พลจันทร ทั้งเขายังบันทึกการต่อสู้ของเธอไว้ผ่านบทกวี “เราชะนะแล้ว, แม่จ๋า” ที่ถึงแม้จะไม่ได้เผยแพร่ในช่วงเวลาเดียวกันกับที่เธอลุกขึ้นต่อสู้ และกว่าจะมาเผยแพร่ครั้งแรกก็หลังจากนั้นราว 20 ปี แต่เรื่องราวของ นางสาวเล็ก ก็ได้กลายเป็นตำนานและต้นแบบของนักต่อสู้เคียงคู่กับนามอุโฆษของ “นายผี” ความสะท้านสะเทือนใจของผู้อ่านทุกยุคสมัยที่มีต่อชะตากรรมของเธอและครอบครัวก็ยังคงเป็นอมตะอยู่ตลอด

นี่แหละคือชัยชนะที่ไม่ถูกจำกัดด้วยกาลเวลา เพราะผลิบานในหัวใจและกึกก้องในจิตสำนึกของผู้อ่านเสมอ ๆ ว่า...

“แม่จ๋า เราชะนะแล้ว… แม่จ๋า”

หมายเหตุ :

• รูปแบบฉันทลักษณ์คงไว้ตามเอกสารต้นฉบับ

เอกสารอ้างอิง : 

• จิรกาญจน์ สงวนพวก. การเคลื่อนไหวของกรรมกรหญิงโรงงานทอผ้า พ.ศ. 2504-2519. วิทยานิพนธ์อักษรศาสตรมหาบัณฑิต จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย, 2538.
• ชลธิรา กลัดอยู่. วรรณคดีของปวงชน. กรุงเทพฯ: อักษรสาส์น, 2517.
• นายผี (อัศนี พลจันทร). เราชะนะแล้ว,แม่จ๋า. และกาพย์กลอน “ความเปลี่ยนแปลง”. กรุงเทพฯ: อ่าน, 2557.
• มหาชนทรรศนะ รวมปาฐกถาพิเศษภาคฤดูร้อน พ.ศ. 2495 แสดง ณ มหาวิทยาลัยวิชาธรรมศาสตร์และการเมือง. กรุงเทพฯ: กลุ่มวิชาการเพื่อประชาชน, 2517.
• ศรีอินทรายุธ (อัศนี พลจันทร). ศิลปาการแห่งกาพย์กลอน. พิมพ์ครั้งที่ 4. กรุงเทพฯ: ทะเลหญ้า, 2534.
• สุจิรา คุปตารักษ์. วิเคราะห์บทร้อยกรองของนายผี. ปริญญานิพนธ์หลักสูตรการศึกษามหาบัณฑิต มหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ ประสานมิตร, 2526.
• เสถียร จันทิมาธร. สายธารวรรณกรรมเพื่อชีวิตของไทย. กรุงเทพฯ: เจ้าพระยา, 2525.
• Landon, Kenneth Perry. Siam in transition : a brief survey of cultural trends in the five years since the revolution of 1932. New York : Greenwood Press, 1968.
• Suehiro, A.. Capital accumulation in Thailand, 1855-1985. Chiang Mai: Silkworm Books, 1996.