หนังสืองานศพ ดร.ตั้ว ลพานุกรม : อนุสรณ์แห่งความสมัครสมานครั้งสุดท้ายของคณะราษฎร

“ชาติจะเจริญโดยไม่มีวิทยาศาสตร์เป็นหลักไม่ได้”  

- ดร.ตั้ว ลพานุกรม

ในประวัติศาสตร์ไทยชื่อของ ดร.ตั้ว ลพานุกรม ปรากฏอยู่ตรงรอยต่อระหว่าง “คณะราษฎร” กับ “นักวิทยาศาสตร์” ท่านเป็นหนึ่งในเจ็ดผู้ร่วมริเริ่มการเปลี่ยนแปลงการปกครอง พ.ศ. 2475 ณ กรุงปารีส และเป็นหนึ่งในสามดุษฎีบัณฑิตของคณะราษฎรจากต่างประเทศ ร่วมกับ ปรีดี พนมยงค์ และ ประจวบ บุนนาค หากปรีดีวางรากฐานทางรัฐธรรมนูญ ดร.ตั้วก็เป็นผู้วางรากฐานทางวิทยาศาสตร์ให้แก่สังคมไทย

ดร.ตั้วเกิดเมื่อวันที่ 21 ตุลาคม พ.ศ. 2441 ในครอบครัวคหบดีชาวตลาดน้อย สำเร็จการศึกษาจากโรงเรียนเทพศิรินทร์และราชวิทยาลัย ก่อนจะได้รับทุนของ สมเด็จเจ้าฟ้ากรมขุนสงขลานครินทร์ ไปศึกษาต่อที่ประเทศเยอรมนีตั้งแต่อายุเพียง 12 ปี ระหว่างนั้นสงครามโลกครั้งที่หนึ่งปะทุขึ้นและสยามประกาศสงครามกับเยอรมนี ท่านจึงถูกจับเป็นเชลยศึก แต่ภายหลังเมื่อได้รับอิสรภาพกลับสมัครเป็นทหารอาสา ทำหน้าที่ล่ามภาษาเยอรมันและฝรั่งเศส ได้ยศจ่านายสิบ และเมื่อกลับถึงสยามในปี พ.ศ. 2462 ก็ได้รับพระราชทานเหรียญรามาธิบดีและเหรียญพระราชสงครามยุโรป อันเป็นเกียรติยศของผู้ร่วมรบในกองทหารอาสา

หลังสงคราม ท่านกลับไปศึกษาต่อที่มหาวิทยาลัยเบิร์น ประเทศสวิตเซอร์แลนด์ สำเร็จการศึกษาระดับดุษฎีบัณฑิตเกียรตินิยม ด้วยวิทยานิพนธ์เรื่อง The Influence of Chemical Composition on the Structure of Crystals ซึ่งนับเป็นงานวิจัยบุกเบิกของวงการวิทยาศาสตร์สยาม นอกจากนี้ยังศึกษาด้านเภสัชศาสตร์ที่มหาวิทยาลัยมิวนิก และพฤกษศาสตร์ที่มหาวิทยาลัยปารีส ทำให้มีพื้นความรู้ทางวิทยาศาสตร์ครบวงจร ตั้งแต่เคมี อุตสาหกรรม ไปจนถึงชีววิทยาและการแพทย์ เมื่อสำเร็จการศึกษาแล้ว ท่านได้เดินทางกลับสู่มาตุภูมิในปี พ.ศ. 2473 พร้อมทั้งแวะศึกษาดูงานด้านวิทยาศาสตร์ การวิจัย และอุตสาหกรรมในสหรัฐอเมริกาและญี่ปุ่นก่อนกลับถึงสยาม

ขณะศึกษาต่อในยุโรป ช่วงต้นปี พ.ศ. 2470 นักศึกษาตั้ว ลพานุกรม ได้เข้าร่วมประชุมก่อตั้ง “คณะราษฎร” กับเพื่อนนักเรียนไทยอีกหกคน ณ Rue de Sommerard กรุงปารีส เพื่อวางแผนเปลี่ยนแปลงการปกครองจากระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย์สู่ระบอบประชาธิปไตย การก่อการดังกล่าวบรรลุผลในอีกห้าปีต่อมา เมื่อรุ่งอรุณวันที่ 24 มิถุนายน พ.ศ. 2475

ก่อนหน้าการเปลี่ยนแปลงการปกครอง ปรากฏเรื่องเล่าจากบันทึกของ ประยูร ภมรมนตรี ว่าชื่อของ “ดร.ตั้ว ลพานุกรม” เคยอยู่ในบัญชีผู้ถูกจับตามองของ สมเด็จฯ เจ้าฟ้ากรมพระนครสวรรค์ฯ ว่า “กำลังคิดการใหญ่และจะลงมือยึดอำนาจ” จึงทรงเรียก พระยามานวราชเสวี อธิบดีกรมอัยการ ซึ่งเป็นน้องเขยของดร.ตั้ว ไปสอบถาม โดยประยูรเล่าว่า พระยามานฯ ได้กราบทูลว่า “เจ้าตั้วคนนี้ไม่เอาเรื่องการบ้านการเมืองหรอก เพิ่งกลับจากเมืองนอกใหม่ ๆ เห็นวุ่นวายเที่ยวหามรุ่งหามค่ำ” สมเด็จฯ จึงทรงยับยั้งการออกหมายจับและโปรดให้ตรวจสอบต่อไป ทั้งนี้ นายปรีดี พนมยงค์ ได้ท้วงติงภายหลังว่าข้อความในบันทึกของประยูรอาจไม่สอดคล้องกับข้อเท็จจริงทางราชการ เนื่องจากการออกหมายจับในสมัยสมบูรณาญาสิทธิราชย์เป็นอำนาจของเจ้าหน้าที่ฝ่ายสอบสวน มิใช่เสนาบดีกระทรวงมหาดไทย ปรีดีจึงตั้งข้อสังเกตว่า เรื่องเล่าดังกล่าวอาจทำให้ชนรุ่นหลังเข้าใจผิดว่าเป็นเหตุการณ์จริงทางประวัติศาสตร์ ทั้งที่แท้จริงแล้วเป็นเพียงบันทึกอัตชีวประวัติที่คลาดเคลื่อนในรายละเอียด

หลังการเปลี่ยนแปลงการปกครอง ดร.ตั้วได้รับการยกย่องให้เป็นหัวหอกของคณะราษฎรในการขับเคลื่อนแนวคิดการนำวิทยาศาสตร์มาพัฒนาชาติให้พ้นจากความล้าหลัง พ.ศ. 2478 ท่านได้รับแต่งตั้งเป็นอธิบดีกรมวิทยาศาสตร์คนแรกของประเทศ และต่อมาเป็นรัฐมนตรีสั่งราชการกระทรวงการเศรษฐกิจ ด้วยวิสัยทัศน์ก้าวหน้า ท่านจัดระเบียบกรมวิทยาศาสตร์ให้เป็นหน่วยงานหลักด้านการวิจัยและอุตสาหกรรม แบ่งออกเป็นกองเคมี กองอุตสาหกรรมเคมี กองเกษตรศาสตร์ และกองเภสัชกรรม เพื่อรองรับการพัฒนาเศรษฐกิจและสาธารณสุขของชาติ หนึ่งในผลงานสำคัญคือโครงการ “ส่งเสริมอาหารของชาติ” ที่มุ่งยกระดับโภชนาการของประชาชน และเชื่อมโยงวิทยาศาสตร์เข้ากับชีวิตประจำวันของคนไทยอย่างเป็นรูปธรรม         

ครั้งหนึ่งระหว่างการเดินทางไปราชการในภาคเหนือ ดร.ตั้วได้ปรารภกับนายแพทย์ยงค์ ชุติมา ว่า หากแพทย์สามารถช่วยให้ประชาชนกินดีอยู่ดีได้ ก็จะเป็นประโยชน์ต่อบ้านเมืองและเป็นกุศลอย่างยิ่ง ถ้อยคำเรียบง่ายแต่ทรงพลังนี้กลายเป็นแรงบันดาลใจให้เกิด “กองส่งเสริมอาหาร” ในกรมสาธารณสุข ซึ่งต่อมาได้พัฒนาเป็นต้นแบบของงานโภชนาการไทย สำหรับดร.ตั้ว วิทยาศาสตร์คือเครื่องมือสำคัญในการยกระดับคุณภาพชีวิตของราษฎร ท่านเชื่อมั่นว่าความก้าวหน้าของชาติย่อมเกิดขึ้นได้ด้วยการสร้างคนให้แข็งแรงและมีความรู้ควบคู่กันไป

ดร.ตั้ว ลพานุกรม ถึงแก่อนิจกรรมอย่างกะทันหันด้วยโรคไส้ติ่งอักเสบเฉียบพลัน เมื่อวันที่ 27 สิงหาคม พ.ศ. 2484 สิริอายุเพียง 43 ปี การจากไปของท่านในขณะที่ยังดำรงตำแหน่งรัฐมนตรีและอธิบดีกรมวิทยาศาสตร์ ถือเป็นการสูญเสียบุคคลผู้เปี่ยมอุดมการณ์และคุณูปการต่อประเทศ งานฌาปนกิจจัดขึ้นเมื่อวันที่ 4 ธันวาคม ปีเดียวกัน เพียงห้าวันก่อนกองทัพญี่ปุ่นยกพลขึ้นบกที่อ่าวไทย ซึ่งเป็นจุดเริ่มต้นของสงครามมหาเอเชียบูรพา ในงานศพมีการจัดพิมพ์หนังสืออนุสรณ์เล่มสำคัญ รวมคำไว้อาลัยจากผู้ก่อการคณะราษฎรจำนวนมาก ทั้งในรูปแบบต้นฉบับลายมือและตัวพิมพ์ดีด หนังสือเล่มนี้จึงเปรียบเสมือนเอกสารเชิงประจักษ์ชิ้นสุดท้ายที่สะท้อนความสมัครสมานของคณะราษฎร ก่อนที่ความแตกแยกระหว่างกลุ่มของปรีดี พนมยงค์ และ จอมพล ป. พิบูลสงคราม จะปรากฏชัดในช่วงสงครามใหญ่ที่ตามมา

อนุสรณ์งานศพแห่งความสมัครสมานของ “คณะราษฎร”

หนังสืออนุสรณ์งานศพของ ดร.ตั้ว ลพานุกรม จัดพิมพ์ขึ้นทั้งหมดสามเล่ม แต่ละเล่มสะท้อนภาพชีวิตและยุคสมัยของผู้วายชนม์ในต่างแง่มุม เล่มแรกถือเป็นฉบับหลักและทรงคุณค่าที่สุด พิมพ์จากต้นฉบับลายมือและตัวพิมพ์ดีดของผู้เขียนคำไว้อาลัย โดยไม่ผ่านการเรียงพิมพ์ใหม่ ทำให้คงไว้ซึ่งอารมณ์ ความรู้สึก และความจริงใจของผู้ร่วมรำลึกอย่างแท้จริง ภายในเล่มรวบรวมถ้อยคำไว้อาลัยจากบุคคลสำคัญร่วมสมัย ตั้งแต่สมเด็จพระศรีนครินทราบรมราชชนนี (สมเด็จย่า) ไปจนถึงสมาชิกคณะราษฎรระดับหัวแถวในขณะนั้น อาทิ พระยาพหลพลพยุหเสนา (พจน์ พหลโยธิน) หัวหน้าคณะผู้ก่อการ จอมพลหลวงพิบูลสงคราม (แปลก ขีตตะสังคะ) นายกรัฐมนตรี หลวงประดิษฐ์มนูธรรม (ปรีดี พนมยงค์) รัฐมนตรีว่าการกระทรวงการคลัง หลวงอดุลเดชจรัส (บัตร พึ่งพระคุณ) หลวงธำรงนาวาสวัสดิ์ (ธวัลย์ ธารีสวัสดิ์) หลวงโกวิทอภัยวงศ์ (ควง อภัยวงศ์) และหลวงกาจสงคราม (เทียน เก่งระดมยิง) 

แม้ในขณะนั้น คณะราษฎรสายพระยาทรงสุรเดช (เทพ พันธุมเสน) จะถูกขจัดออกจากวงการไปแล้วตั้งแต่ต้นปี พ.ศ. 2482 แต่เมื่อพิจารณารายชื่อผู้เขียนคำไว้อาลัยในเล่มนี้ จะเห็นร่องรอยของความสัมพันธ์ทางการเมืองที่เปลี่ยนแปลงไปในเวลาต่อมา นายควง (หลวงโกวิทอภัยวงศ์) ซึ่งร่วมเขียนคำไว้อาลัย ได้แตกหักกับหลวงประดิษฐ์มนูธรรมภายหลังสงครามยุติไม่นาน ระหว่างที่หลวงประดิษฐ์ฯ ดำรงตำแหน่งนายกรัฐมนตรีในเดือนมีนาคม พ.ศ. 2489 และต่อมาเข้าร่วมกับสองพี่น้องตระกูลปราโมชก่อตั้งพรรคประชาธิปัตย์ในวันจักรีปีเดียวกัน ส่วนหลวงกาจสงคราม ผู้เขียนคำไว้อาลัยยืดยาวที่สุดในเล่ม ได้เป็นผู้นำคณะทหารทำรัฐประหารเมื่อวันที่ 8 พฤศจิกายน พ.ศ. 2490 โค่นรัฐบาลของอาจารย์ปรีดี และนำจอมพล ป. พิบูลสงคราม กลับคืนสู่อำนาจอีกครั้งหลังสงครามโลกครั้งที่สอง

คำไว้อาลัยฉบับเต็มจากสามผู้ก่อการหัวแถว “เชษฐบุรุษ” “กัปตัน” และ “อาจารย์”

ต่อไปนี้คือภาพต้นฉบับคำไว้อาลัยจากสามผู้นำสำคัญของคณะราษฎร ซึ่งปรากฏอยู่ในหนังสืออนุสรณ์งานศพ ดร.ตั้ว ลพานุกรม เล่มหลัก เอกสารเหล่านี้เป็นหลักฐานร่วมสมัยที่สะท้อนถึงความสัมพันธ์ ความเคารพ และอุดมการณ์ร่วมกันของผู้ก่อการในการรำลึกถึงสหายผู้ล่วงลับ อันเป็นช่วงเวลาที่คณะราษฎรยังคงดำรงความสามัคคีอยู่โดยสมบูรณ์

“เชษฐบุรุษ” พระยาพหลพลพยุหเสนา (พจน์ พหลโยธิน พ.ศ. 2430 - 2490)
 

“กัปตัน” จอมพล ป. พิบูลสงคราม (แปลก ขีตตะสังคะ พ.ศ. 2440 - 2507)

“อาจารย์” หลวงประดิษฐ์มนูธรรม (ปรีดี พนมยงค์ พ.ศ. 2443 - 2526)

หนังสืองานศพเล่มรองอีกสองเล่มในงานศพ ดร.ตั้ว ลพานุกรม

ภายในงานฌาปนกิจศพของ ดร.ตั้ว ลพานุกรม มีการจัดพิมพ์หนังสือแจกเป็นของชำร่วยอีกสองเล่มควบคู่กับเล่มหลัก เล่มที่สองจัดพิมพ์โดยบริษัทไทยนิยมพาณิชย์ โดยมีวิลาศ โอสถานนท์ สมาชิกคณะราษฎรผู้ดูแลกรมโฆษณาการเป็นผู้ประสานงานจัดพิมพ์ เล่มนี้มีลักษณะเป็นเอกสารเผยแพร่แนวประชาสัมพันธ์ของรัฐบาลว่าด้วยการสร้างชาติและเศรษฐกิจยุคใหม่ ภายในรวบรวมบทความและบทสนทนาชุด “นายมั่น นายคง” ซึ่งเป็นรายการวิทยุกระจายเสียงที่เริ่มออกอากาศมาตั้งแต่วันชาติครั้งแรก วันที่ 24 มิถุนายน พ.ศ. 2482 หรือราวสองปีก่อนการถึงแก่อนิจกรรมของ ดร.ตั้ว

ก่อนหน้าการพิมพ์หนังสืออนุสรณ์งานศพเล่มนี้ วารสาร วิทยาศาสตร์ ซึ่งก่อตั้งโดย ดร.ตั้ว ได้ตีพิมพ์บทสนทนาพิเศษระหว่าง “นายมั่น ชูชาติ” กับ “นายคง รักไทย” เมื่อวันที่ 28 สิงหาคม พ.ศ. 2484 ถ่ายทอดทางสถานีวิทยุกระจายเสียง เพื่ออุทิศแด่คุณความดีของดร.ตั้ว ความตอนหนึ่งได้สะท้อนถึงบทบาทของท่านในฐานะนักวิทยาศาสตร์ผู้มุ่งสร้างชาติด้วยปัญญาและการพัฒนาอย่างแท้จริงไว้ดังต่อไปนี้

สำหรับเล่มที่สาม จัดพิมพ์โดย นายแพทย์ยงค์ ชุติมา ผู้ใต้บังคับบัญชาในภารกิจดำเนินนโยบายส่งเสริมโภชนาการ ซึ่งได้รับแรงบันดาลใจจากแนวคิดของดร.ตั้ว เล่มนี้มีเนื้อหาว่าด้วยหลักโภชนาการสมัยใหม่ภายหลังการเปลี่ยนแปลงการปกครอง ซึ่งเป็นแนวทางที่ดร.ตั้วและคณะได้วางรากฐานไว้ตั้งแต่ระยะเริ่มต้น นายแพทย์ยงค์ได้เขียนรำลึกถึงช่วงเวลาที่เริ่มรู้จักและร่วมงานกับผู้วายชนม์ไว้อย่างซาบซึ้ง ความตอนหนึ่งสะท้อนให้เห็นถึงความผูกพันระหว่างนักวิทยาศาสตร์ผู้บุกเบิกกับผู้สานต่ออุดมการณ์ในการนำวิทยาศาสตร์มาพัฒนาคุณภาพชีวิตของราษฎรทั้งหลาย ดังความว่า

ส่งท้าย

หากมองในบริบททางประวัติศาสตร์ หนังสืออนุสรณ์เล่มหลักของ ดร.ตั้ว ลพานุกรม นับเป็นเอกสารแห่งความสมัครสมานของคณะราษฎรครั้งสุดท้าย เพราะจัดพิมพ์ขึ้นก่อนสงครามมหาเอเชียบูรพาเพียงไม่กี่วัน ในขณะนั้น ปรีดี พนมยงค์ ควง อภัยวงศ์ จอมพล ป. และสมาชิกคณะราษฎรคนอื่น ๆ ยังยืนอยู่บนเส้นอุดมการณ์เดียวกัน คือการธำรงประชาธิปไตยและสร้างชาติด้วยความรู้ ต่อมาเมื่อสงครามปะทุ ความเห็นทางการเมืองและการปฏิบัติเริ่มแยกออกเป็นหลายแนวทาง บางส่วนเข้าร่วมกับญี่ปุ่นภายใต้นโยบาย “สร้างชาติ” ของจอมพล ป. พิบูลสงคราม เพื่อรักษาอธิปไตยของประเทศ ขณะที่อีกส่วนหนึ่งจัดตั้งขบวนการเสรีไทยเพื่อต่อต้านญี่ปุ่นและธำรงเอกราชของชาติไว้ในอีกทางหนึ่ง ภายหลังสงครามยุติ บุคคลเหล่านี้ผลัดกันขึ้นสู่อำนาจ โดยมีปรีดี พนมยงค์ เป็นผู้นำรัฐบาลหลังสงคราม ก่อนจะถูกรัฐประหารในเวลาต่อมา ความเป็นเพื่อนร่วมอุดมการณ์จึงค่อย ๆ เลือนหายไปพร้อมกับกระแสการเมืองที่เปลี่ยนแปลง

ความเด็ดเดี่ยวของดร.ตั้วในการอุทิศตนเพื่อการเปลี่ยนแปลงการปกครอง ปรากฏชัดในคำไว้อาลัยของควง อภัยวงศ์ ซึ่งได้รำลึกไว้ว่า

เช่นเดียวกับคำไว้อาลัยของหลวงอดุลเดชจรัส ที่ได้กล่าวถึงภาพลักษณ์ของนักวิชาการผู้สงบนิ่งแต่เปี่ยมด้วยความมุ่งมั่นเมื่อถึงคราวลงมือปฏิบัติว่า

หนังสืออนุสรณ์งานศพของดร.ตั้ว ลพานุกรม จึงนับเป็นหนึ่งในอนุสรณ์งานศพที่ทรงคุณค่าที่สุดเล่มหนึ่งของคณะผู้ก่อการ ซึ่งพบราว 70 ท่านจากทั้งหมดกว่าร้อยท่าน โดยเฉพาะในฐานะเอกสารที่สะท้อนบริบททางการเมืองร่วมสมัยของยุคคณะราษฎร ทั้งยังมีรูปแบบการจัดพิมพ์ที่โดดเด่นจากการคงต้นฉบับ manuscripts ทั้งลายมือและตัวพิมพ์ดีดไว้ครบถ้วน จึงเป็นทั้งหลักฐานทางประวัติศาสตร์และมรดกทางวัฒนธรรมแห่งอุดมการณ์ประชาธิปไตยที่ทรงคุณค่าอย่างยิ่ง

บรรณานุกรม : 

1. อนุสรณ์พิมพ์เป็นที่ระลึกในงานรัฐพิธีพระราชทานเพลิงศพ พณฯ ดร.ตั้ว ลพานุกรม ณ สุสานหลวงวัดเทพศิรินทราวาส วันที่ 4 ธันวาคม 2484, (การพิมพ์ไทย).
2. อนุสรณ์พิมพ์แจกในงานพระราชทานเพลิงศพ ดร.ตั้ว ลพานุกรม รัฐมนตรีสั่งการกระทรวงเศรษฐกิจอธิบดีกรมวิทยาศาสตร์ ณ วัดเทพศิรินทราวาส วันที่ 4 ธันวาคม พุทธศักราช 2484 โดย บริษัทไทยนิยมพาณิชย์ จำกัด, (โสภณพิพรรฒธนากร).
3. อนุสรณ์พิมพ์เป็นที่ระลึกในงานรัฐพิธีพระราชทานเพลิงศพ ดร.ตั้ว ลพานุกรม ณ วัดเทพศิรินทราวาส วันที่ 4 ธันวาคม 2484 โดย นายแพทย์ ยงค์ ชุติมา หัวหน้ากองบริโภคสงเคราะห์ กรมประชาสงเคราะห์, (การพิมพ์ไทย).
4. หนังสือพิมพ์ วิทยาศาสตร์, กรมวิทยาศาสตร์ กระทรวงการเศรษฐกิจ ฉบับที่ 4 ปีที่ 6 ตุลาคม พ.ศ.2484, (โรงพิมพ์อักษรนิติ).
5. ประยูร ภมรมนตรี, ชีวิต 5 แผ่นดินของข้าพเจ้า, พ.ศ.2518, (บรรณกิจ).
6. ปรีดี พนมยงค์, บันทึกประกอบคำท้วงของนายปรีดี พนมยงค์, (มปท., มปป.)
7. นริศ จรัสจรรยาวงศ์, 2475 ราษฎรพลิกแผ่นดิน, พ.ศ.2564, (มติชน).
8. วิชิตวงศ์ ณ ป้อมเพชร, ดร.ตั้ว ลพานุกรม รัฐบุรุษวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยีของไทย, จัดพิมพ์เนื่องในการประชุมสมัชชาวิทยาศาสตร์แห่งชาติ ครั้งที่ 1, มีนาคม 2526, (ศิริยอดการพิมพ์)
9. หนังสือที่ระลึกเนื่องในพิธีเปิดอนุสาวรีย์ ดร.ตั้ว ลพานุกรม ณ กรมวิทยาศาสตร์บริการ 30 มกราคม 2550 เข้าถึงได้จาก http://lib3.dss.go.th/fulltext/dss_other/book_dr-tua.pdf