ย้อนอ่าน “สังคมศาสตร์ปริทัศน์” ฉบับ 40 ปีประชาธิปไตยไทย ก่อน 14 ตุลาฯ

“การจัดทำ สังคมศาสตร์ปริทัศน์ ฉบับนี้...เราคาดว่านักเขียนหลายคนของเราในเล่มนี้ คงจะได้พยายามถามคำถามและหาคำตอบเกี่ยวกับการปฏิวัติ 2475 อย่างมีอคติน้อยที่สุด ถ้าหากจะมีปฏิกิริยาจากผู้ที่รู้เห็นเหตุการณ์จริง ๆ เขียนมาชี้แจง เพื่อหาแนววิเคราะห์ในทางประวัติศาสตร์ต่อไป เราจะปลาบปลื้มไม่น้อย”

บรรณาธิการ สังคมศาสตร์ปริทัศน์ มิ.ย. 2515

ภายหลังจากผู้นำคณะราษฎรคนสุดท้ายถูกโค่นล้มโดยระบอบของจอมพลสฤษดิ์ ธนะรัชต์และกลุ่มอนุรักษนิยมในปีฉลอง 25 พุทธศตวรรษ เรื่องราวของคณะราษฎรและการเปลี่ยนแปลงการปกครองเมื่อ พ.ศ. 2475 ค่อย ๆ ถูกผลักให้เลือนหายไปจากพื้นที่สาธารณะ สื่อกระแสหลักหลีกเลี่ยงการกล่าวถึงชื่อของปรีดี พนมยงค์ ผู้ลี้ภัยอยู่หลังม่านไม้ไผ่ และจอมพล ป. พิบูลสงคราม ผู้พำนักอยู่ในดินแดนอาทิตย์อุทัย ขณะที่รัฐธรรมนูญถูกฉีกทิ้งเมื่อวันที่ 20 ตุลาคม พ.ศ. 2501 ประเทศไทยต้องใช้เวลายาวนานกว่าทศวรรษจึงจะกลับมามีรัฐธรรมนูญฉบับใหม่และจัดให้มีการเลือกตั้งอีกครั้งในปี พ.ศ. 2512 ทว่าระบอบประชาธิปไตยที่เพิ่งฟื้นตัวได้ไม่นานกลับถูกสั่นคลอนอีกครั้งด้วยรัฐประหารเมื่อปี พ.ศ. 2514 เหตุการณ์ดังกล่าวได้ซ้ำเติมความตึงเครียดทางสังคมและการเมือง สั่งสมความไม่พอใจในหมู่ประชาชน นักศึกษา และปัญญาชนรุ่นใหม่ จนปะทุเป็นการเคลื่อนไหวครั้งสำคัญในวันที่ 14 ตุลาคม พ.ศ. 2516       

ในบรรยากาศที่ประเทศไทยกลับมามีรัฐธรรมนูญและการเลือกตั้งอีกครั้งเมื่อปี พ.ศ. 2512 เพียงหนึ่งปีถัดมา ปรีดี พนมยงค์ ได้ย้ายจากสาธารณรัฐประชาชนจีนมายังกรุงปารีสในเดือนพฤษภาคม พ.ศ. 2513 ซึ่งตรงกับวาระอายุครบ 70 ปีของท่าน หลังต้องลี้ภัยอยู่ในประเทศจีนยาวนานถึง 21 ปี ชื่อของรัฐบุรุษอาวุโสกลับมาเป็นที่กล่าวขานในหมู่นักการเมือง นักหนังสือพิมพ์ และผู้ใฝ่หาความรู้ จนถึงขั้นที่จอมพลประภาส จารุเสถียร เอ่ยเปรยอย่างติดตลกว่า “เวลานี้ใครไปปารีสแล้ว ก็ดูเหมือนจะถือเป็นแฟชั่นที่จะต้องไปพบนายปรีดี” กระแสความสนใจดังกล่าวได้ส่งแรงสะเทือนไปถึงแวดวงหนังสือ สุพจน์ ด่านตระกูล ยามนั้นได้เริ่มต้นเขียนและจัดพิมพ์ชีวประวัติ ชีวิตและงานของ ดร.ปรีดี พนมยงค์ ออกเผยแพร่เมื่อวันที่ 24 มิถุนายน พ.ศ. 2514 ซึ่งได้รับความนิยมอย่างสูงจนต้องพิมพ์ซ้ำภายในปีเดียวกัน

ปี พ.ศ. 2514 ยังเป็นปีที่ “สองเสือคณะราษฎร” กลับคืนสู่หน้าประวัติศาสตร์อีกครั้ง เมื่อ นรนิติ เศรษฐบุตร และ ชาญวิทย์ เกษตรศิริ ได้ร่วมกันจัดพิมพ์ บันทึกพระยาทรงสุรเดช ควบคู่กับการตีพิมพ์หนังสือ ชีวิตทางการเมืองของ พ.อ. พระยาฤทธิ์อัคเนย์ ทหารเสือปฏิวัติ 2475 โดย เสทื้อน ศุภโสภณ สิ่งพิมพ์ทั้งสองเล่มนี้ได้เปิดพื้นที่ให้สังคมไทยหันกลับมาทบทวนบทบาทของคณะราษฎรอย่างจริงจังอีกครั้งในรอบกว่าสองทศวรรษ และเป็นสัญญาณของการฟื้นตัวทางความทรงจำทางการเมืองในหมู่นักวิชาการและปัญญาชนร่วมสมัย

ที่สำคัญคือในปี พ.ศ. 2515 ก่อนเหตุการณ์ 14 ตุลาคมเพียงหนึ่งปี วารสาร สังคมศาสตร์ปริทัศน์ ซึ่งถือเป็นสนามอักษรสำคัญของปัญญาชนไทยยุคใหม่ ก่อตั้งโดย สุลักษณ์ ศิวรักษ์ เมื่อ พ.ศ. 2506 โดยขณะนั้นได้ สุชาติ สวัสดิ์ศรี เป็นบรรณาธิการหนุ่มไฟแรง ได้จัดพิมพ์ฉบับพิเศษในเดือนมิถุนายน เนื่องในวาระครบรอบ 40 ปีการเปลี่ยนแปลงการปกครอง ภายใต้ชื่อที่ท้าทายว่า “ประชาธิปไตยตายเสียแล้ว?” ฉบับนี้นับเป็นสิ่งพิมพ์ชุดสำคัญที่รวบรวมบทความทางประวัติศาสตร์ การเมือง และบันทึกความทรงจำว่าด้วย “การอภิวัฒน์ 2475” ไว้อย่างครอบคลุมที่สุดในรอบหลายปี ทั้งจากนักหนังสือพิมพ์ นักวิชาการ และดุษฎีบัณฑิตรุ่นใหม่จำนวนหนึ่ง ซึ่งบางท่านยังคงมีชีวิตอยู่จนถึงปัจจุบัน

บทความนี้จึงมุ่งหมายพาผู้อ่านย้อนกลับไปสำรวจ สังคมศาสตร์ปริทัศน์ ฉบับสำคัญดังกล่าวอย่างละเอียดอีกครั้ง เพื่อทำความเข้าใจว่า “ประชาธิปไตยตายเสียแล้ว?” ซึ่งบรรณาธิการในปี พ.ศ. 2515 เคยตั้งคำถามไว้นั้น หมายถึงอะไรในสายตาของยุคนั้น และเราจะอ่านคำถามเดียวกันนี้อย่างไรในวาระรำลึก 14 ตุลาคม พ.ศ. 2568 ครึ่งศตวรรษให้หลังจากวันที่ปัญญาชนรุ่นก่อนสงสัยว่าประชาธิปไตยไทยได้ “ตาย” ไปแล้วจริงหรือไม่ ทว่าเรื่องราวและการศึกษาเกี่ยวกับคณะราษฎรกลับยังคงมีชีวิตอยู่ และส่งเสียงใหม่ที่ชัดเจนยิ่งขึ้นในสังคมไทยร่วมสมัย

“ประชาธิปไตยตายเสียแล้ว?” สังคมศาสตร์ปริทัศน์ มิถุนายน พ.ศ.2515

เบื้องต้น ขอคัดบทนำของบรรณาธิการในหัวเรื่อง “ในเล่ม” และ “บทนำ” โดยคงต้นฉบับไว้ทั้งหมด เนื่องด้วยยังคงมีความร่วมสมัยกับความง่อนแง่นของประชาธิปไตยทุกวันนี้ ดังต่อไปนี้

เปิดฉาก

บทความที่เกี่ยวเนื่องกับ “การปฏิวัติ 2475” ในฉบับนี้เปิดด้วยเรื่อง “แตกเนื้อหนุ่ม เมื่อ พ.ศ. 2475” โดย ป๋วย อึ๊งภากรณ์ ซึ่งเป็นบันทึกสะท้อนประสบการณ์ของคนหนุ่มในห้วงเวลาการเปลี่ยนแปลงทางการเมือง 24 มิถุนายน 2475 ผู้เขียนเล่าย้อนถึงชีวิตตนเองจากเดิมที่เป็นเพียง “ไทยมุง” ไม่ใส่ใจการเมือง สนใจแต่การเรียนและอนาคตของตน กระทั่งได้สัมผัสบรรยากาศแห่งความเปลี่ยนแปลงทางสังคมในยุคนั้น ทั้งการเรียนปรัชญาที่ปลุกสำนึกเรื่องเสรีภาพ และการสไตรก์ของนักเรียนโรงเรียนอัสสัมชัญ ได้เปลี่ยนทิศทางความคิดและตั้งคำถามต่อ “เสถียรภาพ” ของสังคม เมื่อได้ศึกษางานของนักปรัชญาตะวันตก เช่น รูสโซ วอลแตร์ และมิล จึงเริ่มเข้าใจอย่างลึกซึ้งถึงสิทธิเสรีภาพและประชาธิปไตย แม้ภายหลังจะยอมรับว่าเคยเฉยชาต่อการเมือง แต่ก็เตือนคนรุ่นหลังให้เลิกนิสัยเพิกเฉย หันมาเป็น “ไทยสน ไทยร่วม ไทยเสรี ไทยเรียกร้อง แล้วไทยจะเจริญ” เพื่อร่วมกันยกระดับชีวิตของชาติ พร้อมเสนออุดมคติของบ้านเมืองที่พึงปรารถนาไว้ 4 ประการ คือ สมรรถภาพ เสรีภาพ ความยุติธรรม และเมตตากรุณา โดยอุทิศข้อคิดทั้งหมดแด่ ดร. พร้อม วัชรคุปต์ เพื่อนผู้ปลุกสำนึกเรื่องเสรีภาพแก่ตน

ต่อด้วยบทความ “เหตุการณ์ในหนึ่งวัน : 24 มิถุนายน 2475” โดย เสทื้อน ศุภโสภณ ซึ่งสรุปเหตุการณ์วันปฏิวัติอย่างกระชับและเป็นลำดับ เหตุการณ์เริ่มขึ้นย่ำรุ่งเมื่อคณะราษฎร ทั้งทหารบก ทหารเรือ และพลเรือน ใช้ “แผนลวงฝึกรบ” ที่ลานพระบรมรูปทรงม้า ก่อนเข้ายึดสถานที่สำคัญ เช่น ไปรษณีย์โทรเลข คลังแสงบางกระบือ และสถานที่ราชการหลายแห่ง พร้อมตั้งกองบัญชาการที่พระที่นั่งอนันตสมาคม พระยาพหลพลพยุหเสนาอ่านประกาศยึดอำนาจและ “หลักหกประการ” ต่อหน้าฝูงชนที่มาชุมนุมแน่นขนัด มีการเชิญเจ้านายและข้าราชการชั้นผู้ใหญ่ไว้เป็นประกัน เหตุปะทะมีเพียงเล็กน้อย ผู้บาดเจ็บสาหัสหนึ่งรายคือ พระยาเสนาสงคราม ขณะเดียวกัน ที่หัวหินมีการประชุมระหว่างทูลกระหม่อมและแม่ทัพนายก เพื่อพิจารณาว่าจะ “สู้” หรือ “หนี” แต่พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงเลือก “ไม่สู้ไม่หนี” เพื่อหลีกเลี่ยงการนองเลือด จึงเปิดทางเจรจาและส่งเรือรบไปรับเสด็จกลับพระนคร ภายในวันเดียวกันมีการชักธงชาติขึ้นยอดโดมพระที่นั่งอนันตสมาคมแทนธงตราครุฑ ออกประกาศควบคุมสื่อและสั่งการราชการทั่วประเทศ พร้อมกระจายเสียงประกาศเปลี่ยนแปลงการปกครองโดยไม่ใช้เพลง “สรรเสริญพระบารมี” ตามธรรมเนียม เหตุการณ์ทั้งหมดดำเนินไปอย่างรวดเร็ว เกือบไร้การนองเลือด และแม้รัฐบาลสฤษดิ์ในปี 2503 จะยกเลิกสถานะ “วันชาติ” ของวันที่ 24 มิถุนายน แต่ความหมายในฐานะวันแห่งการปฏิวัติที่เปลี่ยนโฉมหน้าการเมืองไทยยังคงดำรงอยู่ในความทรงจำของสังคม

มุมมองที่แตกต่างระหว่าง 2 นักรัฐศาสตร์ “กมล สมวิเชียร” และ “ชัยอนันต์ สมุทวณิช”

บทความที่สะท้อนมุมมองทางรัฐศาสตร์ต่อ “การปฏิวัติ 2475” ในฉบับนี้มีลักษณะเปรียบเทียบอย่างชัดเจนระหว่างสองนักวิชาการ คือ กมล สมวิเชียร และ ชัยอนันต์ สมุทวณิช ซึ่งต่างนำเสนอภาพของคณะราษฎรจากมุมมองที่แทบจะอยู่ตรงข้ามกัน

เริ่มจากบทความ “การปฏิวัติของสามัญชน” โดย กมล สมวิเชียร ซึ่งถือเป็นงานเขียนที่แสดงความเข้าใจและเห็นอกเห็นใจคณะราษฎรมากที่สุดในเล่มนี้ ผู้เขียนอธิบายว่าการเปลี่ยนแปลงการปกครองเมื่อวันที่ 24 มิถุนายน 2475 มิได้เป็นเหตุการณ์เฉพาะหน้า แต่เป็นผลสะสมจากวิกฤตเศรษฐกิจโลกและความอึดอัดของคนหนุ่มผู้มีการศึกษาที่ไม่อาจยอมรับระบอบเจ้าขุนมูลนายและความเหลื่อมล้ำทางศักดิ์ศรีได้อีกต่อไป การปฏิวัติจึงมิได้เกิดจากความทะเยอทะยานทางอำนาจ แต่จาก “ความรักชาติและศักดิ์ศรีของสามัญชน” ซึ่งเริ่มตื่นรู้ถึงคุณค่าความเสมอภาค หลักฐานที่กมลยกมาคือคำให้การของ พลโท ประยูร ภมรมนตรี ซึ่งสะท้อนความขมขื่นของผู้ถูกระบบหมอบคลานกดทับ การได้รับการศึกษาในยุโรปทำให้กลุ่มคณะราษฎรตระหนักว่าประเทศไทยต้องปฏิรูปให้เท่าเทียมอารยประเทศ การปฏิวัติครั้งนั้นจึงเป็น “การจับเสือมือเปล่า” ของกลุ่มนายทหารและพลเรือนผู้มีอุดมการณ์ แม้จะสำเร็จในเชิงการเมือง แต่ยังไม่บรรลุในทางสังคม เพราะความเหลื่อมล้ำระหว่างเมืองกับชนบทยังดำรงอยู่ และประชาธิปไตยยังไม่หยั่งรากในชีวิตประจำวัน กมลสรุปว่า หากประชาธิปไตยไม่เติบโตจากฐานรากของสามัญชน การเปลี่ยนแปลงย่อมเป็นเพียง “การเปลี่ยนหน้าเปลี่ยนมือ” มิใช่ “การปฏิวัติที่แท้จริง” ดังอุดมคติของคณะราษฎร

หลังบทความของกมล วารสารยังได้จัดทำ “ไทม์ไลน์การรัฐประหารในประเทศไทย” ไล่เรียงเหตุการณ์สำคัญตั้งแต่การเปลี่ยนแปลงการปกครอง พ.ศ. 2475 จนถึงรัฐประหารครั้งล่าสุดก่อนการตีพิมพ์ฉบับนี้ในปี 2515 ซึ่งแสดงให้เห็นวงจรอำนาจทางการเมืองไทยที่ผันผวนไม่สิ้นสุด ทั้งยังเป็นสะพานเชื่อมเนื้อหาไปสู่บทความถัดมาอย่างมีนัยสำคัญ เพราะเปิดพื้นที่ให้ผู้อ่านตระหนักว่า “การปฏิวัติ” ของคณะราษฎรนั้นถูกสืบทอดและแปรรูปซ้ำแล้วซ้ำเล่าในชื่อของ “รัฐประหาร” ที่ไร้อุดมการณ์ทางสังคม

เนื้อหาจึงดำเนินต่อด้วยบทความของ ชัยอนันต์ สมุทวณิช เรื่อง “การปฏิวัติที่ไร้ขบวนการ” ซึ่งเสนอว่า “การปฏิวัติ 2475” ล้มเหลวในความหมายของการปฏิวัติทางการเมืองที่แท้จริง เพราะเกิดขึ้นโดยปราศจากขบวนการรองรับ เป็นเพียงการเปลี่ยนแปลงของชนชั้นนำในหมู่ข้าราชการและกลุ่มอำนาจในเมืองหลวง โดยไม่ได้ปลุกระดมและถ่ายทอดอุดมการณ์สู่มหาชน จึงแตกต่างจากประเทศที่มีการต่อสู้ทางการเมืองยืดเยื้อและมีฐานมวลชนรองรับ ผู้ก่อการรวมตัวกันอย่างหลวม ๆ ขาดอุดมการณ์ร่วมที่ชัดเจน ซ้ำวิพากษ์ไว้ว่าอย่างดุเดือดว่า  “คณะราษฎร์ไม่ได้พยายามที่จะให้มีการพัฒนาการเมืองไปสู่ระบบประชาธิปไตยอย่างแท้จริง” และหลังยึดอำนาจก็เกิดความแตกแยกทันที โดยเฉพาะเมื่อหลวงประดิษฐ์ฯ เดินหน้าโครงการเศรษฐกิจตามหลักหกประการ ขณะเดียวกันคณะราษฎรยังควบคุมคู่แข่งทางการเมือง คัดคนของตนเข้าสภา ใช้กฎหมายพิเศษและศาลพิเศษปราบฝ่ายเห็นต่าง ทำให้สถาบันการเมืองไม่แข็งแรง พรรคการเมืองไม่เกิด และรัฐสภาถูกครอบงำ ผลที่ตามมาคือการเมืองไทยพึ่งพาอำนาจอาวุธมากกว่าความชอบธรรมจากประชาชน

ในมุมของชัยอนันต์ “การปฏิวัติ 2475” จึงไม่ใช่พลังของสามัญชนอย่างที่กมลมอง แต่เป็นความเปลี่ยนแปลงจากเบื้องบนที่ไร้ฐานรองรับ ไม่มีขบวนการ ไม่มีอุดมการณ์ร่วม และลงเอยด้วยการสถาปนาอำนาจรัฐที่จำกัดเสรีภาพทางการเมือง บทสรุปของชัยอนันต์จึงมอง 2475 เป็น “บทเรียนแห่งความล้มเหลวของการปฏิวัติที่ไร้ขบวนการ” ซึ่งสะท้อนให้เห็นความเปราะบางของประชาธิปไตยไทยในเวลาต่อมา ขณะที่ในสายตาของกมล สมวิเชียร การปฏิวัติ 2475 ยังคงเป็นการลุกขึ้นของสามัญชนผู้ปรารถนาศักดิ์ศรีและเสรีภาพที่สังคมไทยยังคงต้องสานต่อให้ถึงที่สุด

หลากทัศนะผ่านบทสัมภาษณ์

หลังบทความทางรัฐศาสตร์ของกมล สมวิเชียร และชัยอนันต์ สมุทวณิช วารสารได้พาไปอ่านหลากบทสัมภาษณ์ของนักคิดและนักการเมืองร่วมสมัยจำนวน 5 คน เพื่อสะท้อนทัศนะที่หลากหลายต่อ “การปฏิวัติ 2475” ซึ่งช่วยให้ภาพรวมของฉบับนี้เปิดกว้างและรอบด้านยิ่งขึ้น

สนิท เจริญรัฐ หนึ่งใน “คณะสุภาพบุรุษ” นักหนังสือพิมพ์หัวก้าวหน้าและอดีตสมาชิกสภาผู้แทนราษฎร มองการเปลี่ยนแปลงการปกครอง ๒๔ มิถุนายน ๒๔๗๕ ว่าสามารถตีความได้หลากหลายแง่มุม ทั้งในมุมผลประโยชน์ส่วนตนของกลุ่มที่สูญเสียอำนาจและไม่ยอมรับการเปลี่ยนแปลง ในมุมผลประโยชน์ส่วนรวมซึ่งเห็นว่าเป็นการวางรากฐานใหม่ให้ประเทศก้าวหน้าและให้ประชาชนได้เรียนรู้การเมืองด้วยตนเอง และในมุมมองต่างประเทศที่เห็นว่าการอภิวัฒน์ครั้งนั้นสะท้อนการตื่นตัวของชาตินิยมไทยอย่างชัดเจน จนประเทศมหาอำนาจยอมปรับสนธิสัญญาที่เคยจำกัดอธิปไตยของไทยให้เป็นธรรมและเสมอภาคมากขึ้น

สุลักษณ์ ศิวรักษ์ ให้ความเห็นว่าการปฏิวัติ 2475 เป็น “รัฐประหาร” มากกว่าการปฏิวัติ เพราะเป็นเพียงการเปลี่ยนจากราชาธิปไตยมาเป็นอำมาตยาธิปไตย มิได้ปฏิรูปเชิงโครงสร้าง โดยเฉพาะอย่างยิ่ง “สมุดปกเหลือง” ที่ควรเป็นรากฐานของการเปลี่ยนแปลงก็ไม่ถูกนำไปปฏิบัติจริง อำนาจไม่เคยตกอยู่ในมือราษฎร แม้จะยอมรับว่าระบอบเดิมมีข้อบกพร่อง แต่คณะราษฎรส่วนใหญ่คิดถึงอำนาจมากกว่าประชาชน และไม่เข้าใจวัฒนธรรมประชาธิปไตยอย่างลึกซึ้ง

ปราโมทย์ นาครทรรพ มองว่าเป็น “การปฏิวัติที่ล้มเหลว” ซึ่งแม้จะยุติสมบูรณาญาสิทธิราชย์ในทางทฤษฎี แต่โครงสร้างอำนาจยังตกอยู่ในมือ “ขุนนาง” ผู้เขียนวิจารณ์ว่าคณะก่อการไม่ยึดมั่นในอุดมการณ์เสรีประชาธิปไตย เตรียมการไม่รอบคอบ ออกแบบสถาบันทางการเมืองไม่ดี และมีจิตใจแบบขุนนาง กีดกันประชาชน อีกทั้งแตกแยกเพราะการแบ่งปันอำนาจมากกว่าความเห็นเชิงนโยบาย

นิตย์ พิบูลสงคราม บุตรชายคนเล็กของจอมพล ป. พิบูลสงคราม ให้สัมภาษณ์ว่าสนับสนุน “การปฏิวัติ 2475” โดยเห็นว่าเป็น “การเริ่มต้นใหม่จากศูนย์” ของสังคมไทยในยุคที่ผู้มีการศึกษาจากต่างประเทศเริ่มตระหนักถึงความจำเป็นในการมอบอำนาจทางการเมืองให้ประชาชน เขาชี้ว่าคณะราษฎรต้องเริ่มต้นท่ามกลางความว่างเปล่าทางโครงสร้าง จึงหลีกเลี่ยงข้อบกพร่อง ความขัดแย้ง และความไม่พร้อมไม่ได้ แต่สิ่งสำคัญคือการวางรากฐานของรัฐธรรมนูญและการปกครองภายใต้หลักนิติรัฐ ซึ่งถือเป็นจุดเปลี่ยนสำคัญของประเทศ

ต่อข้อวิจารณ์ที่ว่าคณะราษฎรมิได้ปฏิวัติวัฒนธรรม นิตย์ให้เหตุผลว่าในเวลานั้นสมาชิกส่วนใหญ่ยังเคารพสถาบันกษัตริย์และต้องการให้การเปลี่ยนแปลงดำเนินไปโดยไม่กระทบต่อระบอบเดิม พร้อมยกถ้อยคำของบิดามาเป็นพยานว่า “คุณพ่อผมเอง (จอมพล ป. พิบูลสงคราม) ก็เคยกล่าวอยู่เสมอว่า ในชั่วชีวิตของท่าน ยังมองไม่เห็นว่าประเทศไทยจะดำเนินการรุนแรงถึงขนาดเลิกระบบกษัตริย์ได้” เขามองว่าการใช้กำลังทหารในช่วงนั้นเป็นสิ่งที่หลีกเลี่ยงไม่ได้ เนื่องจากฝ่ายพลเรือนยังไม่มั่นคงพอที่จะค้ำจุนระบอบใหม่ และย้ำว่าคณะราษฎรส่วนใหญ่กระทำด้วยเจตนาบริสุทธิ์ มิใช่เพื่อตนเอง แต่เพื่อให้ประเทศมีระบบการปกครองที่เป็นธรรมและมั่นคงยิ่งขึ้น

สุรพงษ์ ชัยนาม มองว่าการปฏิวัติ 2475 ปูพื้นฐานประชาธิปไตยและเปิดพื้นที่ให้สามัญชนเข้ามามีส่วนร่วม แม้ยังไม่เป็นประชาธิปไตยเต็มรูปแบบ เพราะผู้ก่อการขาดอุดมการณ์ก้าวหน้าและยัง “ลงสู่ประชาชน” ไม่พอ เขาเห็นว่าการปฏิวัติจากเบื้องบนเป็นปรากฏการณ์ทั่วไปในประเทศด้อยพัฒนา จึงควรสานต่อด้วยการปลูกฝังแนวคิดให้ประชาชนตระหนักว่า “ประชาธิปไตยเป็นกรรมสิทธิ์ของประชาชน” การปฏิวัติยังไม่เสร็จสิ้น หากแต่ต้องต่อยอดผ่านการเรียนรู้และการมีส่วนร่วมของพลเมืองในระบอบใหม่

ความขัดแย้งของสองหัวหน้าใหญ่คณะราษฎร

สืบแสง พรหมบุญ นักประวัติศาสตร์ผู้สำเร็จการศึกษาระดับปริญญาเอกจากมหาวิทยาลัยวิสคอนซิน และขณะนั้นเป็นอาจารย์ประจำคณะอักษรศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย เสนอข้อวิเคราะห์ในบทความนี้ว่า ปัญหาหลักของประชาธิปไตยไทยหลังการเปลี่ยนแปลงการปกครอง พ.ศ. 2475 มิได้เกิดจากแรงต้านของระบอบเดิมเพียงอย่างเดียว แต่เกิดจาก “ความไร้อุดมการณ์ร่วม” ภายในคณะราษฎรเอง แม้ผู้ก่อการจะมีความปรารถนาดีต่อชาติบ้านเมือง ทว่าขาดการถกเถียงและกำหนดอุดมการณ์ร่วมกันก่อนการยึดอำนาจ ทำให้หลังความสำเร็จทางการเมืองเพียงระยะสั้นก็เกิดความระแวงและแตกแยกภายในกลุ่มผู้นำ

ผู้เขียนใช้ความสัมพันธ์ระหว่าง “พระยาพหลพลพยุหเสนา” และ “พระยาทรงสุรเดช” เป็นกรณีศึกษาเพื่ออธิบายความขัดแย้งทางอุดมการณ์ในคณะราษฎร โดยเห็นว่าพระยาพหลฯ เป็นผู้นิยมแนวประนีประนอม ส่วนพระยาทรงฯ เป็นนายทหารที่เด็ดเดี่ยวและมุ่งปฏิรูปกองทัพให้ทันสมัย เมื่อความเห็นและบุคลิกไม่สอดคล้องกัน ความไม่ไว้วางใจจึงเพิ่มขึ้น อีกทั้งยังมีความขัดแย้งในทางเศรษฐกิจและการเมือง โดยเฉพาะกรณี “เค้าโครงเศรษฐกิจ” ของหลวงประดิษฐ์มนูธรรม ที่กลายเป็นชนวนให้กลุ่มทหารแยกขั้วกันชัดเจน จนนำไปสู่การรัฐประหารเมื่อวันที่ 20 มิถุนายน 2476 ซึ่งผู้เขียนเห็นว่าเป็น “จุดเริ่มต้นของการแก้ปัญหาทางการเมืองไทยด้วยกำลังมากกว่าสันติวิธี”

บทสรุปของสืบแสงสะท้อนมุมมองของนักประวัติศาสตร์รุ่นหลังที่มองว่าการเปลี่ยนแปลงการปกครองปี 2475 แม้เป็นก้าวสำคัญในการยุติสมบูรณาญาสิทธิราชย์ แต่ประชาธิปไตยไทยกลับไม่อาจหยั่งรากได้เต็มที่ เพราะขาดอุดมการณ์ร่วมเป็นหลักยึด และความขัดแย้งส่วนบุคคลในหมู่ผู้นำได้กลายเป็นรากฐานของวัฒนธรรมการเมืองแบบพึ่งอำนาจ มากกว่าการอาศัยฉันทามติและสถาบันประชาธิปไตย

บทความของบรรณาธิการหนังสือพิมพ์การเมือง

เกียรติชัย พงษ์พาณิชย์ สำเร็จการศึกษาระดับปริญญาโททางรัฐศาสตร์จากจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย เป็นบรรณาธิการข่าวในประเทศของหนังสือพิมพ์บางกอกเวิลด์ และผู้เขียนหนังสือ การปฏิวัติ 2475 งานเขียนของเขาเน้นการวิเคราะห์พัฒนาการทางการเมืองไทยผ่านโครงสร้างอำนาจและบทบาทของชนชั้นนำ โดยเฉพาะความเปลี่ยนแปลงที่เกิดขึ้นหลังการปฏิวัติ 24 มิถุนายน 2475 ซึ่งเขามองว่าเป็นจุดเริ่มต้นของวงจรอำนาจที่ยังดำเนินอยู่จนถึงปัจจุบัน

เกียรติชัยเห็นว่า แม้เวลาจะผ่านมากว่าสี่ทศวรรษ ประชาธิปไตยไทยยังมิได้พัฒนาไปไกลจากจุดเริ่มต้นของคณะราษฎร เพราะโครงสร้างอำนาจแทบไม่เปลี่ยน กลุ่มชนชั้นนำยังหมุนเวียนใช้อำนาจกันเอง ขณะที่รัฐธรรมนูญแต่ละฉบับเป็นเพียง “ความพอใจของผู้มีอำนาจ” มากกว่าฉันทามติของประชาชน เขาอธิบายว่าคณะราษฎรเป็นกลุ่มชนชั้นกลางผู้ได้รับการศึกษาตะวันตก ก่อการขึ้นท่ามกลางสภาวะสุกงอมทางเศรษฐกิจและสังคม แต่ภายในกลับแตกแยกตั้งแต่ต้น ระหว่างทหารอาวุโส ทหารหนุ่ม และพลเรือน ความขัดแย้งเรื่อง “เค้าโครงเศรษฐกิจ” ของปรีดี พนมยงค์ นำไปสู่การแตกคอกับพระยามโนปกรณ์นิติธาดา การปิดสภา การออกกฎหมายคอมมิวนิสต์ และการยึดอำนาจกลับของพระยาพหลพลพยุหเสนา จนเกิดเหตุการณ์กบฏบวรเดช เหตุการณ์เหล่านี้ทำให้รูปแบบการครองอำนาจของคณะราษฎรถูกสถาปนาขึ้นผ่านกลไกกฎหมาย ศาลพิเศษ และสมาชิกสภาประเภทแต่งตั้ง ซึ่งต่อมารัฐบาลยุคหลังนำมาใช้ซ้ำ

เขาสรุปว่า ประเทศไทยติดอยู่ระหว่างประชาธิปไตยกับเผด็จการ ไม่เคยมีรัฐสภาที่มาจากการเลือกตั้งเสรีอย่างแท้จริง การอ้างว่าประชาชน “ยังไม่พร้อม” กลายเป็นข้ออ้างถาวรของผู้มีอำนาจในการรวบอำนาจไว้กับตน ความล้มเหลวของคณะราษฎรจึงอยู่ที่การสร้างประชาธิปไตยจากบนลงล่าง โดยไม่ปลุกให้เกิดพลังจากล่างขึ้นบน ส่งผลให้การเมืองไทยยังหมุนอยู่ในวงจรการแย่งชิงของชนชั้นนำ และประชาธิปไตยยังคงเป็นเพียงแบบจำลองที่รับใช้ผู้ปกครอง มากกว่าจะเป็นของราษฎรอย่างแท้จริง

นรนิติ เศรษฐบุตร ในวัยหนุ่ม ต่อมุมมอง “ปฏิวัติ 2475”

นรนิติ เศรษฐบุตร นักวิชาการแนวหน้าด้านรัฐศาสตร์และประวัติศาสตร์การเมืองไทย ขณะเขียนบทความนี้ยังเป็นอาจารย์หนุ่ม บทความ “อ่านปฏิวัติ 2475” ในครั้งนั้นชักชวนผู้อ่านกลับไปอ่านเอกสารและหนังสือต้นทางหลายเล่ม แล้วสรุปสาเหตุการเปลี่ยนแปลงการปกครองจากงานของเกียรติชัย พงษ์พาณิชย์และคำบันทึกของพระยาทรงสุรเดช ทั้งแรงผลักจากคนหนุ่มนักเรียนนอกที่มองเห็นความล้าหลังของสมบูรณาญาสิทธิราช ความอ่อนแอของระบอบเดิม ความกระทบกระทั่งส่วนบุคคลที่ขยายเป็นปัญหาเชิงโครงสร้าง ตลอดจนความน้อยใจของนายทหารสามัญชนในระบบอุปถัมภ์ จากนั้นเล่ากระบวนการปฏิบัติการอย่างเป็นขั้นตอน ตั้งแต่การถกเถียงแผนยึดอำนาจและการเลื่อนวันปฏิบัติการ ไปจนถึงยุทธวิธีระดมกำลังน้อยแต่จัดขบวนให้ผู้บังคับบัญชาเดิมสั่งทหารของตนไม่ได้ จนนำไปสู่ความสำเร็จในเช้าวันที่ 24 มิถุนายน 2475 บทความนรนิติได้คัดลอกต้นฉบับ “ประกาศคณะราษฎร” ประกอบโดยไม่ตัดตอน ก่อนปิดท้ายด้วยการเกิดรัฐธรรมนูญชั่วคราว การตั้งสภาและรัฐบาลแรก แล้วชักชวนให้กลับไปหาอ่านเอกสารให้มากขึ้นเพื่อเข้าใจหัวเลี้ยวประวัติศาสตร์ช่วงนี้

ข้อเขียนของนรนิติสะท้อนท่าทีที่ให้พื้นที่แก่เหตุปัจจัยเชิงโครงสร้างมากกว่าการจับผิดบุคคล และยืนยันความเป็นไปได้ของการปฏิวัติในฐานะโครงการสร้างรัฐอธิปไตยของราษฎร เขาเน้นความสามารถเชิงยุทธศาสตร์ของคณะผู้ก่อการ การจัดทัพที่แม่นยำ และนำเสนอสาระของประกาศคณะราษฎรกับหลักหกประการเป็นหัวใจของการเปลี่ยนผ่าน มากกว่าจะลดทอนเหตุการณ์ให้เหลือเพียงความบกพร่องหรือความแตกแยกภายใน  พร้อมแนะนำหนังสือให้ไปอ่านเองสี่ห้าฉบับ

บทวิจารณ์หนังสือเกี่ยวกับปรีดี 2 เล่มส่งท้าย

สังคมศาสตร์ปริทัศน์ฉบับนี้ปิดท้ายด้วยบทวิจารณ์หนังสือเกี่ยวกับปรีดีสองเล่ม โดยวิชัย โชควิวัฒน และชาญวิทย์ เกษตรศิริ วิชัยทบทวน “ชีวิตและงานของ ดร. ปรีดี พนมยงค์” ของสุพจน์ ด่านตระกูล ย้ำคุณูปการของปรีดีทั้งด้านกฎหมาย การคลัง การต่างประเทศ การก่อตั้งธรรมศาสตร์ และบทบาทเสรีไทย แต่ติงหนักว่าหนังสือเอนเอียงเชิดชูเกินไป คลุมเครือและมีข้อบิดเบือนหลายตอน ยังไม่ตอบโจทย์เรื่อง “เค้าโครงการเศรษฐกิจ” ว่าเป็นคอมมิวนิสต์หรือไม่ และมักอ้างสรุปโดยไร้หลักฐานชัด พร้อมเสนอว่าควรจัดโครงสร้างเล่มให้เป็นสัดส่วนอ่านง่ายกว่านี้ ส่วนชาญวิทย์รีวิว “บางเรื่องเกี่ยวกับพระบรมวงศานุวงศ์ ในระหว่างสงครามโลกครั้งที่ 2” (รวมงาน หม่อมเจ้าหญิงอัปภัศราภา เทวกุล, ป๋วย อึ๊งภากรณ์ และบันทึกของปรีดี) ชี้ให้เห็นเจตนาหนังสือที่ต้องการหักล้างภาพว่า “ปรีดีแอนตี้เจ้า” โดยโชว์ความสัมพันธ์และบทบาทผู้สำเร็จราชการ/เสรีไทย แต่ก็ยอมรับว่าเป็นรวมเกร็ดหลากชิ้น น้ำหนักไม่เท่ากัน บางตอนเหมือน “ดูหนังไม่จบ” มีการไม่เอ่ยนามบุคคล และเข้าถึงยากเพราะพิมพ์แจกจำกัด

สถานะปัจจุบัน อาจารย์ชาญวิทย์ เกษตรศิริ สมควรได้รับเครดิตในฐานะนักประวัติศาสตร์ผู้ขับเคลื่อนการศึกษาว่าด้วย 2475 อย่างต่อเนื่อง ทั้งการวิจัย เผยแพร่แหล่งข้อมูล และผลักดันบทสนทนาสาธารณะ จนทำให้การอ่านและตีความคณะราษฎรและปรีดี พนมยงค์ ก้าวหน้าและเข้าถึงผู้คนกว้างขวางยิ่งขึ้น

บทสรุป

เมื่อย้อนกลับไปอ่านวารสาร สังคมศาสตร์ปริทัศน์ ฉบับปี พ.ศ. ๒๕๑๕ จะเห็นว่าเป็นช่วงหัวเลี้ยวหัวต่อสำคัญของพัฒนาการความคิดทางสังคมและการเมืองไทย ก่อนกระแส “14 ตุลา” จะมาถึงเพียงปีเศษ เนื้อหาภายในเล่มว่าด้วย “การปฏิวัติ 2475” สะท้อนการปะทะกันของความคิดระหว่างฝ่ายที่สนับสนุนกับฝ่ายที่วิจารณ์คณะราษฎร บางบทเชิดชู บางบทตั้งคำถามอย่างเคร่งเครียด ทว่าภาพรวมของเล่มกลับเป็นหลักฐานสำคัญที่ชี้ให้เห็นจุดเริ่มต้นของการฟื้นคืนความสนใจต่อคณะราษฎรหลังยุคเงียบงันภายใต้ระบอบสฤษดิ์ และเป็นบันไดสู่การศึกษาทางวิชาการเกี่ยวกับ “2475” ในเวลาต่อมา

ใน พ.ศ. 2515 สุลักษณ์ ศิวรักษ์ ยังมิได้คลายทิฐิและอคติที่มีต่อปรีดี พนมยงค์ จนกระทั่งได้อ่านงานของสุพจน์ ด่านตระกูล ว่าด้วยกรณีสวรรคต จึงเริ่มตระหนักถึงความไม่เป็นธรรมที่ปรีดีต้องเผชิญ และภายหลังได้เดินทางไปขออโหสิในปีวาระฉลองกรุงรัตนโกสินทร์ ๒๐๐ ปี พ.ศ. 2525 ซึ่งเป็นช่วงก่อนที่รัฐบุรุษอาวุโสจะถึงแก่อสัญกรรมเพียงหนึ่งปี ที่น่าสังเกตอีกประการหนึ่งคือ ในวารสารฉบับดังกล่าว คำว่า “คณะราษฎร” ถูกสะกดว่า “คณะราษฎร์” (มีการันต์) แทบทุกแห่ง ซึ่งเข้าใจได้ว่าในยุคนั้นเป็นรูปสะกดที่ใช้กันทั่วไป จนปรีดีต้องออกมาชี้แจงว่าแท้จริงแล้วอ่านว่า “คณะราษฎร” (คะ-นะ-ราด-สะ-ดอน) โดยไม่ต้องมีการันต์ อย่างไรก็ดี หากย้อนกลับไปดูเอกสารร่วมสมัยในยุค ๒๔๗๕ ก็ยังพบว่ามีการสะกดด้วยการันต์อยู่ไม่น้อยเช่นกัน  

ภายหลังจากวารสารฉบับนี้ออกเผยแพร่ได้ไม่นาน แวดวงหนังสือและวิชาการไทยก็เริ่มหันกลับมาสนใจและพูดถึงคณะราษฎรอย่างกว้างขวางอีกครั้ง ในปีเดียวกันนั้น ปราโมทย์ พึ่งสุนทร ได้จัดพิมพ์ปาฐกถาของนายปรีดี พนมยงค์ เรื่อง บางเรื่องเกี่ยวกับการก่อตั้งคณะราษฎร ขึ้นเผยแพร่ ขณะที่ภายหลังเหตุการณ์ 14 ตุลาคม พ.ศ. 2516 ได้มีการจัดพิมพ์หนังสือ เบื้องหลังการปฏิวัติ 2475 ของกุหลาบ สายประดิษฐ์ ขึ้นอีกครั้งในปี พ.ศ. 2518 หลังจากพิมพ์ครั้งแรกเมื่อ พ.ศ. 2490 หรือเว้นว่างไปเกือบสามทศวรรษ พร้อมกับการนำผลงานนวนิยายชุด แลไปข้างหน้า ของศรีบูรพา ซึ่งสะท้อนอุดมการณ์ 2475 อย่างใกล้ชิด กลับมาจัดพิมพ์ใหม่ในช่วงเวลาเดียวกัน นอกจากนี้ยังมีหนังสือ ชีวิตห้าแผ่นดินของข้าพเจ้า ของประยูร ภมรมนตรี ซึ่งออกในปี พ.ศ. 2518 จนเป็นเหตุให้นายปรีดี พนมยงค์ ต้องสั่งฟ้องให้เรียกเก็บออกจากตลาดหนังสือ ในด้านงานวิชาการก็มีการพัฒนาอย่างต่อเนื่อง นับตั้งแต่วิทยานิพนธ์ของธวัช มกรพงศ์ ที่มหาวิทยาลัยอินเดียนา พ.ศ. 2505 ซึ่งต่อมาได้รับการตีพิมพ์เป็นหนังสือชื่อ History of the Thai Revolution: A Study in Political Behaviour ในปี พ.ศ. 2515 และในช่วงทศวรรษถัดมา วงวิชาการต่างประเทศก็ได้ให้ความสนใจต่อเหตุการณ์นี้เช่นกัน เมื่อสำนักพิมพ์ออกซฟอร์ดจัดพิมพ์หนังสือ The End of Absolute Monarchy ของเบนจามิน เอ. แบตสัน (Benjamin A. Batson) ซึ่งได้ตอกย้ำการศึกษาการปฏิวัติ 2475 ในบริบทสากลอย่างเด่นชัด

ในหมวดเอกสารประวัติศาสตร์ ประเสริฐ ปัทมะสุคนธ์ ได้สร้างฐานข้อมูลขนาดใหญ่เขียนเป็นหนังสือเล่มสำคัญชื่อ “รัฐสภาไทยในรอบ 42 ปี (พ.ศ. 2475-2517)” ด้านประเภทอนุสรณ์งานศพ หลวงสังวรยุทธกิจ (สังวร สุวรรณชีพ) ผู้ก่อการสายทหารเรือคนสำคัญ ปรากฏการตีพิมพ์อัตชีวประวัติและคำไว้อาลัยจากปารีสโดยปรีดีเองในหนังสือที่ระลึกงานฌาปนกิจศพระยะเดียวกันนี้ ส่วนในแวดวงมหาวิทยาลัย ฝ่ายคัดค้านคณะราษฎรอย่างชัยอนันต์ สมุทวณิช ก็ผลิตศิษย์จำนวนมากที่ศึกษาหัวข้อเกี่ยวกับ 2475 ขณะเดียวกัน ชาญวิทย์ เกษตรศิริ และคณะจากมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ก็วางรากฐานการศึกษาประวัติศาสตร์การเมืองไทยยุคใหม่อย่างเป็นระบบ เห็นได้จากวารสารธรรมศาสตร์ฉบับเดือนมิถุนายน พ.ศ. 2525 ที่รวบรวมบทความของนักวิชาการรุ่นใหม่ เช่น นครินทร์ เมฆไตรรัตน์ และสุธาชัย ยิ้มประเสริฐ จนเมื่อปรีดีถึงแก่อสัญกรรมในวันที่ 2 พฤษภาคม พ.ศ. 2526 งานรื้อฟื้นเกียรติภูมิของท่านก็ยิ่งได้รับการยอมรับและแพร่หลาย

การอ่าน สังคมศาสตร์ปริทัศน์ ฉบับวันชาติปี พ.ศ. 2515 ทำให้เห็นบรรยากาศทางความคิดในช่วงรอยต่อระหว่างยุคสฤษดิ์กับยุค 14 ตุลาฯ ซึ่งสังคมไทยยังเข้าใจ “คณะราษฎร” ได้อย่างจำกัด ทั้งถูกมองด้วยความระแวงจากสองขั้ว ฝ่ายขวายังคงรังเกียจในฐานะผู้โค่นล้มระบอบเดิม ส่วนฝ่ายซ้ายในเวลานั้นก็ยังไม่แยกแยะระหว่างรัฐทหารยุคหลังกับอุดมการณ์ประชาธิปไตยของ 2475 จึงมักโยงระบอบ “สฤษดิ์–ถนอม–ประภาส” เข้ากับมรดกคณะราษฎรโดยเหมารวม กระนั้น เมื่อเวลาผ่านมากว่าครึ่งศตวรรษ การศึกษาว่าด้วย “2475” ได้ขยายตัวทั้งในเชิงประวัติศาสตร์และความคิดทางการเมือง นักวิชาการรุ่นใหม่ได้ชำระหลักฐาน เปิดมุมมองใหม่ และทำให้คณะราษฎรถูกเข้าใจในฐานะจุดเปลี่ยนสำคัญของสังคมไทยอีกครั้ง การกลับไปอ่านวารสารฉบับนี้จึงเป็นเหมือนการมองเห็นต้นทางของการตีความยุคคณะราษฎรอย่างมีมิติรอบด้านยิ่งขึ้น

บรรณานุกรม :

1. *สังคมศาสตร์ปริทัศน์*, “ประชาธิปไตยตายเสียแล้ว?”, ปีที่ 10 ฉบับที่ 6 (มิถุนายน 2515).
2. ปาจารยสาร, ปีที่ 8 ฉบับที่ 3 (พ.ศ. 2524).
3. วารสารธรรมศาสตร์, ปีที่ 11 เล่มที่ 2 (มิถุนายน 2525).
4. Thawatt Mokarapong. *History of the Thai Revolution: A Study in Political Behaviour.* Bangkok: Chalermnit, 1972. (Adapted from the author’s doctoral dissertation “The June Revolution of 1932 in Thailand”* submitted to Indiana University, 1962.)
5. Benjamin A. Batson. *The End of the Absolute Monarchy in Siam. Oxford: Oxford University Press, 1983.
6. กษิดิศ อนันทนาธร. “9 ทศวรรษ ส.ศิวรักษ์: 9 เรื่องของปัญญาชนสยามท่ามกลางความเปลี่ยนแปลง.” เข้าถึงได้จาก https://www.the101.world/9-decade-of-sulak-sivaraksa
7. นิฌามิล หะยีซะ. “สังคมศาสตร์ปริทัศน์กับบทสนทนาว่าด้วย ‘จักรวรรดินิยมทางภูมิปัญญา’.” เข้าถึงได้จาก https://www.sac.or.th/portal/th/article/detail/530   
8. นริศ จรัสจรรยาวงศ์. “ปวัตติยานุกรมหนังสือชีวประวัติ ‘ปรีดี พนมยงค์ (พ.ศ. 2443–2526)’.” เข้าถึงได้จาก https://pridi.or.th/th/topics/ปวัตติยานุกรม