คณะ ร.ศ. 130 แนวคิด ข้อเรียกร้อง และการถูกจับกุม

 

 

ในวาระ 112 ปี คณะ ร.ศ. 130 คณะผู้ก่อการประกอบด้วยทหารและพลเรือนที่มีการเรียกร้องให้สยามมีการปกครองภายใต้แบบตะวันตกที่มีรัฐธรรมนูญและมีการชี้ให้เห็นแนวคิดการปกครองสำคัญทางการเมืองระหว่างประเทศยุคนั้น ได้แก่ absolute monarchy, limited monarchy และ republic เป็นคณะแรกๆ[1] รวมถึงในคณะ ร.ศ. 130 ได้มีการอภิปรายและถกเถียงถึงแนวทางการปกครองดังกล่าวกันอย่างเข้มข้น

ขณะที่การถูกจับกุมอยู่ในช่วงวางแผนก่อการราวปลายเดือนกุมภาพันธ์ถึงราวต้นเดือนมีนาคม ซึ่งในปัจจุบันยังมิได้มีการค้นพบหลักฐานทางประวัติศาสตร์ที่ระบุวันเข้าจับกุมแน่ชัดดังนั้นจึงมักแสดงการรำลึกถึงคณะ ร.ศ. 130 ตามที่นิยมกันคือในวันที่ 1 มีนาคม โดยบทความนี้จะนำเสนอสาเหตุ แนวคิด ข้อเรียกร้องผ่านเอกสารทางประวัติศาสตร์สำคัญของคณะ ร.ศ. 130 ปฏิกิริยาของรัฐในการจับกุมคุมขัง และการส่งต่ออุดมการณ์ทางรัฐธรรมนูญถึงคณะราษฎรในเวลาต่อมา

 

ความเป็นมาและสาเหตุสำคัญของการก่อการคณะ ร.ศ. 130

ก่อนหน้าที่คณะ ร.ศ. 130 จะเรียกร้องให้เปลี่ยนแปลงระบอบการปกครองจากสมบูรณาญาสิทธิราชย์ไปในแนวทางที่มีรัฐธรรมนูญนั้น ใน ร.ศ. 103 ได้มีคณะบุคคลทั้งชนชั้นสูง และข้าราชการรุ่นใหม่ได้ร่วมกันทำหนังสือกราบบังคมทูล รัชกาลที่ 5 เพื่อเปลี่ยนแปลงการปกครองจากที่มีโอกาสได้ไปศึกษาและทำงานอยู่ในต่างประเทศจึงมีทัศนะว่าสยามควรเปลี่ยนแปลงและปรับปรุงการปกครองให้มีความเจริญก้าวหน้าแบบอารยประเทศ

เจ้านายพระองค์แรกที่ปรากฏพระนามในหนังสือกราบบังคมทูลก็คือ พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้ากฤดาภินิหาร กรมหมื่นนเรศวรฤทธิ์ อัครราชทูตสยามประจำราชสำนักเซนต์เจมส์ และอัครราชทูตสยามประจำกรุงวอชิงตัน และท่านอื่นอาทิ พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าโสณบัณฑิต ตำแหน่งที่ปรึกษาสถานทูตสยาม ณ กรุงลอนดอนและกรุงวอชิงตัน พระองค์เจ้าสวัสดิโสภณ ที่ทรงศึกษาวิชากฎหมายอยู่ที่มหาวิทยาลัยออกซฟอร์ด และพระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าปฤษฎางค์ อัครราชทูตสยามประจำกรุงปารีส เป็นต้น

คณะ ร.ศ. 103 มีข้อเรียกร้อง 7 ประการสำคัญได้แก่

1. ให้เปลี่ยนแปลงการปกครองจากระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย์ที่พระมหากษัตริย์ทรงพระราชวินิจฉัยราชการแผ่นดินไปทุกเรื่อง เป็นระบอบราชาธิปไตยภายใต้รัฐธรรมนูญซึ่งพระมหากษัตริย์ทรงเป็นพระประมุขของชาติ แต่มิต้องทรงงานราชการด้วยพระองค์เอง
2. ให้มีคณะรัฐมนตรีประกอบด้วยข้าราชการชั้นผู้ใหญ่ทำหน้าที่การบริหารประเทศโดยพระบรมราชานุมัติ, อีกทั้งมีกฎหมายการสืบราชสมบัติที่ชัดเจน
3. ขจัดการติดสินบนข้าราชการ โดยให้เงินเดือนแก่ข้าราชการตามตำแหน่งหน้าที่ความรับผิดชอบ
4. ให้มีระบบกฎหมายที่ให้ความเสมอภาคและความยุติธรรมแก่ราษฎรทั้งมวล
5. ปรับปรุงแก้ไขหรือยกเลิกบรรดากฎหมายและขนบธรรมเนียมที่เป็นข้อกีดขวางการพัฒนาประเทศ หรือที่ไม่เป็นประโยชน์โดยแท้ แม้ว่าจะเป็นกฎหมายหรือขนบธรรมเนียมมาแต่โบราณกาลก็ตาม
6. ให้เสรีภาพในการแสดงความคิดเห็นในที่สาธารณะสำหรับราษฎรทั้งปวง
7. ให้มีระบบการแต่งตั้งข้าราชการให้ได้บุคคลที่เหมาะสม อีกทั้งการลงโทษแก่ผู้ที่กระทำผิด[2]

27 ปี ถัดมาในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว หลังจากพระองค์ขึ้นครองราชย์ได้ราวปีเศษทางคณะ ร.ศ. 130 ได้วางแผนก่อการเปลี่ยนแปลงการปกครองอีกครั้ง อันมีสาเหตุหลักมาจากปัญหาทางเศรษฐกิจ โดยจากหลักฐานชั้นต้นพบว่าจากกรณีที่ พระยาวิสุทธสุริยศักดิ์ เสนาบดีกระทรวงธรรมการกราบบังคมทูลให้รัฐบาลเปลี่ยนนโยบายโดยเน้นการพัฒนาทางเศรษฐกิจให้มากยิ่งขึ้น แล้วชี้ว่า

 

“...การค้าขายและการเพาะปลูกในเมืองไทยนั้นตกต่ำทรุดโทรมมาตั้งแต่ในปลายๆ รัชกาลก่อนแล้ว ราษฎรได้ความคับแค้นอับจนต่างๆ ครั้งมาเปลี่ยนรัชกาลเขาก็มุ่งหมายกันว่า จะได้ทรงจัดการทำนุบำรุงแก้ไขความร้อนทั้งนั้นขึ้น มาจนบัดนี้ก็หาเห็นได้ทรงจัดแก้ไขประการใดไม่ มีแต่การเล่นตลอดมา”[3]

 

 

จากทัศนะของพระยาวิสุทธสุริยศักดิ์ จึงสรุปได้ในแง่หนึ่งหลักว่าการไม่เปลี่ยนแปลงสภาพทางเศรษฐกิจได้กระตุ้นให้เกิดความคิดปฏิวัติของคณะ ร.ศ. 130 ขึ้น[4] ทั้งนี้ ในพระราชดำริของรัชกาลที่ 6 เรื่องเศรษฐกิจนั้นแตกต่างจากพระยาวิสุทธสุริยศักดิ์ โดยทรงสะท้อนผ่านพระราชวิจารณ์เกี่ยวกับหนังสือทรัพยศาสตร์ของพระยาสุริยานุวัตร[5] ว่าในช่วงเวลาดังกล่าวพระองค์คงเห็นว่าภัยสงคราม[6] และการปกป้องบ้านเมืองจากการรุกราน หรือการสร้างความมั่นคงนั้นจะสามารถสร้างความมั่งคั่งให้แก่ประเทศได้กล่าวคือ ถ้าไม่มีสงครามก็จะมีทรัพย์สินคงเหลือ[7]

สาเหตุอื่นๆ อาทิ การมีเสรีภาพทางความคิดผ่านสื่อสิ่งพิมพ์ในสมัยรัชกาลที่ 6 โดยสามารถมีหนังสือพิมพ์ที่สามารถวิจารณ์ระบอบการปกครองได้จึงทำให้เกิดข้อวิจารณ์และชี้ให้เห็นข้อบกพร่องของระบอบการปกครองมากขึ้น อาทิ หนังสือพิมพ์จีนโนสยามวารศัพท์[8] หนังสือของเทียนวรรณ และหนังสือของ กศร. กุหลาบ เป็นต้น

ประกอบกับกรณีเกิดความไม่พอใจของทหารที่มีการจัดตั้งกองเสือป่าขึ้น และกรณีการวิวาทระหว่างทหารกับมหาดเล็ก ทำให้ทหารที่รับการลงโทษเกิดความไม่พอใจ ผนวกเข้ากับความคิดเรื่องรัฐธรรมนูญตามแนวคิดแบบประชาธิปไตยและระบอบการปกครองที่การจำกัดอำนาจของพระมหากษัตริย์เริ่มแพร่หลายในหมู่คนที่มีการศึกษาจากต่างประเทศ สาเหตุต่างๆ ข้างต้นจึงส่งผลให้เกิดเหตุการณ์หรือคณะ ร.ศ. 130 ขึ้นในสมัยรัชกาลที่ 6

ส่วนสมาชิกของ คณะ ร.ศ.130[9] คาดว่าน่าจะมีจำนวนไม่ต่ำกว่า 50 คน ซึ่งส่วนใหญ่เป็นนายทหารรุ่นใหม่ คนชั้นกลาง และข้าราชการรุ่นใหม่ในยุคนั้น อาทิ นายร้อยหนุ่มจบใหม่, มีอาชีพหมอ หรือมีอาชีพนักกฎหมาย หรือนักหนังสือพิมพ์ แม้จะไม่มีชนชั้นสูงเข้าร่วมดังเช่นคณะ ร.ศ. 103 แต่คณะ ร.ศ. 130 ถือเป็นหนึ่งในกลุ่มชนชั้นนำในระบบรัฐไทยที่ได้รับการศึกษาดีทั้งจากการศึกษาให้อ่านออกเขียนได้ในสยามหรือมีโอกาสได้ศึกษาแนวคิดทางการเมืองของประเทศในตะวันตกผ่านเอกสารภาษาต่างประเทศ อาทิ ร.อ.ขุนทวยหาญพิทักษ์ หรือ นพ.เหล็ง ศรีจันทร์ หัวหน้าคณะ, ร.ท.จรูญ ณ บางช้าง รองหัวหน้าคณะ, ร.ท.จือ ควกุล เสนาธิการคณะ, ร.ต.เนตร พูนวิวัฒน์ เลขานุการคณะ, ร.ต.เหรียญ ศรีจันทร์, ร.ต.เขียน อุทัยกุล, ร.ต.วาส วาสนา, ร.ต.ถัด รัตนพันธุ์, ร.ต.สอน วงษ์โต, ร.ต.จรูญ ษตะเมษ, ร.ต.บ๋วย บุณยรัตนพันธุ์, พันตรี หลวงวิฆเนศร์ประสิทธิ์เวทย์ หรือ นพ.อัทย์ หะสิทตะเวช และเปลี่ยน ไชยมังคละ เป็นต้น

 

ว่าด้วยความเสื่อมซามแลความเจรีญของประเทศ : หลักฐานชั้นต้นชิ้นสำคัญในการสะท้อนแนวคิดของการปฏิวัติ ร.ศ. 130

ว่าด้วยความเสื่อมซามแลความเจรีญของประเทศ[10] คือ เอกสารทางประวัติศาสตร์ชิ้นสำคัญที่สะท้อนแนวคิดทางการเมืองของคณะ ร.ศ. 130 ซึ่งชี้ให้เห็นความคิดและวิธีดำเนินการปฏิวัติ 3 ประการ

1. กระแสความคิดทางการเมืองการปกครองเปรียบเทียบจากในตะวันตกและเอเชียโดยเฉพาะในประเทศญี่ปุ่นทั้งการปกครองโดยแบบระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย์และรูปแบบอื่น
2. วิธีปกครองประเทศเปรียบเทียบ 3 รูปแบบ ได้แก่ absolute monarchy, limited monarchy และ republic
3. การประชุมเพื่อถกเถียงทางความคิดเกี่ยวกับรูปแบบการปกครองใหม่โดยคณะผู้ก่อการ ที่แสดงถึงการแสวงหาข้อตกลงตามแนวทางประชาธิปไตยเรื่อ

งความเหมาะสมในการปกครองรูปแบบต่างๆ และมีการลงคะแนนเลือกรูปแบบการปกครองระหว่างสมาชิกฯ อีกด้วย

 

 

 

การจับกุมคุมขัง

หากการก่อการครั้งนี้ยังมิทันได้เสนอต่อชนชั้นสูงหรือลงมือปฏิบัติการก็มาถูกจับกุมเสียก่อนในช่วงระหว่างปลายเดือนกุมภาพันธ์ถึงช่วงต้นมีนาคม ร.ศ. 130 โดยผู้ที่ถูกจับกุมชุดแรกๆ มีจำนวนสองคนคือ ร้อยตรีเหรียญ ศรีจันทร์ กับร้อยตรีจรูญ ษตะเมษ ซึ่งเป็นนายทหารกรมทหารราบที่ 12 รักษาพระองค์และได้จับกุมตัว ร้อยเอกขุนทวยหาญพิทักษ์ (หมอเหล็ง ศรีจันทร์) ผู้บังคับกองพยาบาลโรงเรียนนายร้อยทหารบก หัวหน้าผู้ก่อการ รวมทั้งนายทหารหนุ่มรุ่นใหม่ เช่น ร้อยโทจรูญ ณ บางช้าง สังกัดกรมพระธรรมนูญทหารบก ร้อยตรีเนตร พูนวิวัฒน์ สังกัดกองปืนกลที่ 1 และร้อยตรีเจือ ศิลาอาสน์ สังกัดกรมทหาร ปืนใหญ่ที่ 2 เป็นต้น

ต่อมาพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงมีพระราชวินิจฉัยและพระบรมราชโองการพระราชทานอภัยโทษโดยละเว้นโทษประหารชีวิตแก่ผู้ก่อการ และทรงเห็นว่าปัจจัยที่เป็นเหตุให้นายทหารกลุ่มนี้คิดเปลี่ยนแปลงระบอบการปกครองมาจากการเกิดปัญหาหลักในมุมมองของพระองค์ว่ามาจากปัญหาในระบบราชการของกองทัพและปัญหาทางการศึกษา กล่าวคือเรื่องตำแหน่งที่มีอยู่อย่างจำกัดภายในกองทัพ และทรงทองว่าชนชั้นสูงและพระราชวงศ์มีข้อได้เปรียบในการเข้ารับราชการในกองทัพจึงทำให้สามัญชนที่ได้รับการศึกษาและเป็นข้าราชการรุ่นใหม่เกิดความรู้สึกว่าถูกปิดกั้นอย่างไม่เป็นธรรมอันแตกต่างจากมุมมองของผู้ก่อการและคณะ ร.ศ. 130

 

 

คณะ ร.ศ. 130 ในสมัยคณะราษฎร

หลังการอภิวัฒน์สยาม 24 มิถุนายน พ.ศ. 2475 เมื่อทางรัฐบาลของคณะราษฎรได้ปกครองประเทศภายใต้ระบอบรัฐธรรมนูญและมีรัฐสภา ในการประชุมสภาผู้แทนราษฎร ครั้งที่ 45 (สมัยสามัญ) เมื่อวันเสาร์ที่ 3 ธันวาคม พุทธศักราช 2475 ณ พระที่นั่งอนันตสมาคม[11] ได้นึกถึงการล้างมลทินแก่คณะ ร.ศ. 130 ที่มีอิทธิพลทางความคิดต่อคณะราษฎรหรือถือเป็นอิฐก้อนแรกในการเสนอแนวทางการปกครองแบบระบอบรัฐธรรมนูญอย่างมีระบบเชิงปฏิวัติและเป็นรูปธรรมโดยการผลิตสื่อสิ่งพิมพ์ทางความคิดเป็นคณะแรกๆ จึงเสนอร่างพระราชบัญญัติล้างมลทินผู้กระทำผิดทางการเมือง ร.ศ. 130 พุทธศักราช 2475 ขึ้น

ประธานคณะกรรมการราษฎร คือพระยามโนปกรณ์นิติธาดาได้เรียกประชุมและกล่าวเสนอญัตติด่วน ว่าด้วยร่างพระราชบัญญัติยกความผิดให้แก่ผู้กระทําผิดทางการเมือง พุทธศักราช 2475 ซึ่งมีหลวงประดิษฐ์มนูธรรม (ปรีดี พนมยงค์) รับรองญัตติ

สาเหตุที่สภาผู้แทนราษฎรเสนอญัตติร่างพระราชบัญญัติล้างมลทินให้คณะ ร.ศ. 130 นี้เนื่องด้วยนักโทษการเมืองคณะ ร.ศ. 130 ที่แม้จะพ้นพระราชอาชญามาแล้วดังหัวข้อก่อนหน้านี้แต่ตามกฎหมายยังไม่ได้รับสิทธิบริบูรณ์ เพราะมีชื่อว่าติดคุกต้องพระราชอาชญามาแล้วและเป็นนักโทษการเมือง

ดังนั้น สภาผู้แทนราษฎรในสมัยรัฐบาลคณะราษฎรจึงเห็นสมควรว่า คณะ ร.ศ. 130 ควร “จะได้รับพระราชทานยกเว้นโทษให้เกลี้ยงเกลา” โดยให้คืนสิทธิที่เสียไปและขอให้ยกเว้นเสีย เพราะขณะปัจจุบันลูกหลานของคณะ ร.ศ. 130 จะไปเข้าโรงเรียนใดก็ไม่ได้ หรือจะเป็นเนติบัณฑิตก็ไม่ได้ ดังนั้นทางสภาผู้แทนราษฎรจึงขอเสนอว่าเป็นลักษณะโทษการเมืองและควรได้รับความยกเว้นและขอแก้ไขเป็นดังนี้

 

“ร่างพระราชบัญญัติล้างมลทินผู้กระทําผิดทางการเมือง ร.ศ. 130 พุทธศักราช 2475

พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาประชาธิปก พระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว มีพระบรมราชโองการโปรดเกล้าฯ ให้ประกาศว่า

โดยที่สภาผู้แทนราษฎรถวายคําปรึกษาว่าสมควร ประกาศล้างมลทินผู้กระทําผิดทางการเมืองเมื่อ ร.ศ. 130

จึ่งทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ตราพระราชบัญญัติขึ้นไว้ด้วยคําแนะนําและยินยอมของสภาผู้แทนราษฎรว่า บรรดาผู้ที่ถูกวางโทษสถานใดๆ โดยพระบรมราชวินิจฉัย ลงวันที่ 5 พฤษภาคม ร.ศ. 131 นั้น ให้ได้รับพระราชทานล้างมลทินอันพึงเกิดแต่การที่ถูกวางโทษและการเสียไปซึ่งสิทธิใดๆ อันเนื่องแต่การนั้นเสียสิ้น”

 

 

การล้างมลทินคณะ ร.ศ. 130 ในช่วงต้นของรัฐบาลสมัยคณะราษฎรนี้แสดงถึงเจตนารมณ์เพื่อเคารพต่ออุดมคติและความกล้าที่จะเปลี่ยนแปลงการปกครองเป็นระบอบใหม่โดยมีการถกเถียงตามแนวทางประชาธิปไตยเรื่องรูปแบบการปกครองภายในกลุ่มผู้ก่อการอย่างเข้มข้น จากการประชุมก่อการ พื้นฐานแนวคิดและเอกสารทางประวัติศาสตร์ที่คณะ ร.ศ. 130 จัดทำขึ้นเพื่อเผยแพร่ความคิดภายในคณะผู้ก่อการและทางสิ่งพิมพ์ต่างๆ ชี้ให้เห็นไปในทิศทางหนึ่งว่าต้องการให้มีรัฐธรรมนูญ[13] และคณะ ร.ศ. 130 คือกลุ่มบุคคลที่นายปรีดี พนมยงค์ นับถือเสมือนเป็น “พี่”[14] ในทางอุดมการณ์แห่งการอภิวัฒน์สยาม

 

หมายเหตุ : คงอักขรวิธีสะกดตามเอกสารชั้นต้น

เอกสารชั้นต้น :

• ราชกิจจานุเบกษา, พระราชบัญญัติล้างมลทินผู้กระทำผิดทางการเมือง ร.ศ. 130 พุทธศักราช 2475, ประกาศในราชกิจจานุเบกษา วันที่ 7 ธันวาคม 2475, เล่ม 49, หน้า 525-526.
• สำนักงานเลขาธิการสภาผู้แทนราษฎร. รายงานการประชุมสภาผู้แทนราษฎร ครั้งที่ 45 (สมัยสามัญ). วันเสาร์ที่ 3 ธันวาคม พุทธศักราช 2475 ณ พระที่นั่งอนันตสมาคม. หน้า 654-657.
• หอจดหมายเหตุแห่งชาติ. ร.6 บ.17/3 หนังสือที่ค้นได้จากบ้านหลวงวิฆเนศวร, ขุนทวยหาญ, ร.ต. ชลอ (16 ตุลาคม-1 มีนาคม 2454).“ว่าด้วยความเสื่อมซามแลความเจรีญของประเทศ”, [เอกสารลายมือ]. 
• หอจดหมายเหตุแห่งชาติ. ร.6 ต12.1/5 ประชุมสุขาภิบาลที่กรุงปารีส ร.ศ. 130 และ พ.ศ. 2462 เนื่องด้วยสงคราม (5 เมษายน 2454-21 พฤษภาคม 2462).  [รหัสไมโครฟิล์ม มร.6 ต/20].
• หอจดหมายเหตุแห่งชาติ. ร.6 บ. 17/11 พระยาวิสุทธิสุริยศักดิ์ กราบบังคมทูลพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว 4 มีนาคม ร.ศ. 130.
• หอจดหมายเหตุแห่งชาติ. ร. 6 บ.1/1 ช/4 พระราชวิจารณ์หนังสือ "ทรัพยศาสตร์" 13 พฤษภาคม พ.ศ. 2457.

หนังสืออนุสรณ์งานศพ :

• “เพื่อนตาย ชาวคณะ ร.ศ. 130.”,  รวบรวมโดย นายร้อยตรีถัด รัตนพันธุ์ ใน พิมพ์ชำร่วยในงานฌาปนกิจศพ นายอุทัย เทพหัสดิน ณ อยุธยา ณ เมรุเชิงบรมบรรพตวัดสระเกษ วันอังคารที่ 11 มกราคม พ.ศ. 2480. (พระนคร, 2480).
• “หมอเหล็งรำลึก ภาคปฏิวัติครั้งแรกของไทย ร.ศ. 130”, พิมพ์เป็นอนุสรณ์ในงานศพ ร.อ. ขุนทวยหาญพิทักษ์ (นายแพทย์เหล็ง ศรีจันทร์) ณ เมรุวัดมกุฏกษัตริยาราม วันอังคารที่ 19 เมษายน 2503.  (ม.ป.ท.: บริษัท กิมกลีหงวน จำกัด; 2503.
• เหรียญ ศรีจันทร์, ร.ต., และ เนตร พูนวิวัฒน์, ร.ต., “เรื่อง ปฏิวัติครั้งแรกของไทย โดยสังเขป ร.ศ. 130 ตรงกับ พ.ศ. 2454.”, ใน อนุสรณ์ในงานพระราชทานเพลิงศพ ร.ต. เหรียญ ศรีจันทร์ ณ เมรุวัดมกุฏกษัตริยาราม วันเสาร์ ที่ 6 พฤศจิกายน พ.ศ. 2514. (กรุงเทพฯ: อักษรไทย, 2514).

หนังสือและวารสารภาษาไทย :

• ชาญวิทย์ เกษตรศิริ, หนึ่งศตวรรษ : รัฐธรรมนูญและรัฐประหารกับการเมืองสยามประเทศไทยจากกบฏ ร.ศ. 130 ถึงรัฐประหาร 19 กันยายน 2549 (กรุงเทพฯ: มูลนิธิโครงการตำราสังคมศาสตร์และมนุษยศาสตร์, 2552).
• ฉัตรทิพย์ นาถสุภา, ประสบการณ์และความเห็นบางประการของรัฐบุรุษอาวุโส ปรีดี พนมยงค์ พิมพ์ครั้งที่ 2 (กรุงเทพฯ: คณะกรรมการดำเนินงานฉลอง 100 ปี ชาตกาล นายปรีดี พนมยงค์ รัฐบุรุษอาวุโส, 2542).
• แถมสุข นุ่มนนท์, ขบวนการ ร.ศ. 130 (กรุงเทพฯ: สถาบันไทยคดีศึกษา มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์, 2522).
• แถมสุข นุ่มนนท์, ยังเติร์กรุ่นแรก กบฏ ร.ศ.130 พิมพ์ครั้งที่ 4 แก้ไขและเพิ่มเติม (กรุงเทพฯ: แสงดาว, 2565).
• ณัฐพล ใจจริง, ปฏิวัติ ร.ศ. 130 (กรุงเทพฯ: มติชน, 2556).
• นริศ จรัสจรรยาวงศ์, รัฐธรรมนูญของ “คณะปฏิวัติ ร.ศ.130” กับมหากวี “ชิต บุรทัต”, ศิลปวัฒนธรรม, ธันวาคม 2565, หน้า 64-91.
• ปรีดี พนมยงค์, บางเรื่องเกี่ยวกับการก่อตั้งคณะราษฎรและระบบประชาธิปไตย (กรุงเทพฯ: นีติเวชช์, 2515).
• ปรีดี พนมยงค์, แนวความคิดประชาธิปไตยของปรีดี พนมยงค์ พิมพ์ครั้งที่ 2 (กรุงเทพฯ: มูลนิธิปรีดี พนมยงค์, 2552).
• มงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว พระบาทสมเด็จพระฯ, พระราชวิจารณ์ “ทรัพย์ศาสตร์” พระราชวิจารณ์ตำราเศรษฐศาสตร์เล่มแรกของไทย พิมพ์ครั้งที่ 2 (ศรีสะเกษ: ชาวอักษร, 2542).
• มูราซิมา, เออิจิ, การเมืองจีนสยาม :การเคลื่อนไหวทางการเมืองของชาวจีนโพ้นทะเล ในประเทศไทย ค.ศ. 1926-1941 แปลและบรรณาธิการ วรศักดิ์ มหัทธโนบล (กรุงเทพฯ: ศูนย์จีนศึกษา สถาบันเอเชียศึกษา จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย, 2539).
• สุธาชัย ยิ้มประเสริฐ และทิพย์พาพร ตันติสุนทร บรรณาธิการ, จาก 100 ปี ร.ศ. 130 ถึง 80 ปี ประชาธิปไตย (กรุงเทพฯ :สถาบันนโยบายศึกษา, 2556).
• เหรียญ ศรีจันทร์, ร.ต., และเนตร พูนวิวัฒน์, ร.ต. ปฏิวัติ ร.ศ. 130 พิมพ์ครั้งที่ 2 (กรุงเทพฯ: มติชน, 2564).
• อัจฉราพร กมุทพิสมัย, กบฏ ร.ศ. 130 กบฏเพื่อประชาธิปไตย แนวคิดทหารใหม่ (กรุงเทพฯ: อมรินทร์วิชาการ, 2540).

วิทยานิพนธ์ :

• พรเพ็ญ ฮั่นตระกูล. “การใช้จ่ายเงินแผ่นดินในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว (พ.ศ. 2453-2568)”, วิทยานิพนธ์ปริญญามหาบัณฑิต, คณะรัฐศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย, 2517.

สื่ออิเล็กทรอนิกส์ :

• กษิดิศ อนันทนาธร. (1 มีนาคม 2565). ปรีดี พนมยงค์ กับพวกพี่ ๆ คณะ “ร.ศ.130”, สืบค้นวันที่ 24 กุมภาพันธ์ 2567.
• กษิดิศ อนันทนาธร. (2 มีนาคม 2565). มอง 110 ปี กบฏ ร.ศ. 130 ผ่านทัศนะ แถมสุข นุ่มนนท์ ทายาทผู้ก่อการ, สืบค้นวันที่ 24 กุมภาพันธ์ 2567.
• คณะก้าวหน้า. (1 มีนาคม 2565). 110 ปี “คณะปฏิวัติ ร.ศ.130” อ่านอีกครั้ง “ว่าด้วยความเสื่อมซามแลความเจรีญประเทศ” เอกสาร “เลคเชอร์” เตรียมก่อการ, https://progressivemovement.in.th/article/progressive/special/6655/, สืบค้นวันที่ 26 กุมภาพันธ์ 2567.
• แถมสุข นุ่มนนท์. การจับกุมทหารก่อการกำเริบ ร.ศ. 130, สืบค้นวันที่ 24 กุมภาพันธ์ 2567.
• ณัฐพล ใจจริง. (11 มิถุนายน 2564). สยามบนทางสองแพร่ง: หนึ่งศตวรรษของความพยายามปฏิวัติ ร.ศ. 130, สืบค้นวันที่ 24 กุมภาพันธ์ 2567.
• นริศ จรัสจรรยาวงศ์. (15 กุมภาพันธ์ 2566). 110 ปี ปฏิวัติครั้งแรกของประเทศไทย, สืบค้นวันที่ 24 กุมภาพันธ์ 2567.
• วิชิตวงศ์ ณ ป้อมเพชร. (11 พฤศจิกายน พ.ศ.2566). ข้อเสนอเพื่อ “ปฏิรูปแผ่นดิน” จาก “นักปฏิรูป” ยุคแรกของสยามสมัยใหม่เมื่อ ร.ศ. 103, https://www.silpa-mag.com/history/article_11362, สืบค้นวันที่ 26 กุมภาพันธ์ 2567.

 

---