รัฐบาลปรีดี พนมยงค์ กับผ้าบางสำหรับชาวนาจากประเทศอังกฤษ

ความขาดแคลนเป็นสิ่งที่สังคมไทยต้องเผชิญในช่วงระหว่างที่ประเทศเข้าสู่สงครามโลกครั้งที่ 2 (พ.ศ. 2484-2488) โดยเฉพาะปัญหาการขาดแคลนเครื่องอุปโภคบริโภคซึ่งส่งผลกระทบต่อชีวิตของประชาชนอย่างมาก เนื่องจากในสภาวะสงครามนั้นจะแสวงหาวัตถุดิบต่าง ๆ ได้ยากยิ่งและไม่สะดวกนักในการขนส่ง ดังที่การขนส่งทางเรือมีอุปสรรคสำคัญคือในท้องทะเลอ่าวไทยเต็มไปด้วยทุ่นระเบิด ทำให้เดินเรือมิได้ ความขาดแคลนในช่วงระหว่างสงครามยังส่งผลกระทบต่อมาอีกยาวนาน แม้กระทั่งสงครามสิ้นสุดลงแล้ว แต่ปัญหานี้ก็ยังไม่สามารถแก้ไขให้ลุล่วง

เสื้อผ้าและเครื่องนุ่งห่มย่อมมิแคล้วสิ่งสำคัญที่ขาดแคลนในช่วงระหว่างสงครามโลกครั้งที่ 2 ถึงแม้สงครามจะปิดฉากไปแล้วเป็นแรมปี แต่ประชาชนชาวไทยก็ยังไม่มีเสื้อผ้าและเครื่องนุ่งห่มไว้ใช้สอยอย่างเพียงพอ ครั้นล่วงมาถึงสมัยรัฐบาลที่มี นายปรีดี พนมยงค์  ดำรงตำแหน่งนายกรัฐมนตรี ก็ได้มีความกระตือรือร้นในการจัดหาเสื้อผ้าและเครื่องนุ่งห่มมาช่วยเหลือประชาชน

ในคราวนี้ ผมจะพาคุณผู้อ่านทุกท่านย้อนเวลาไปเข้าร่วมการประชุมสภาผู้แทนราษฎรเมื่อกลางเดือนมิถุนายน พ.ศ. 2489 โดยมุ่งสะท้อนให้เห็นถึงบทบาทของ นายปรีดี พนมยงค์ ในฐานะผู้นำรัฐบาล ซึ่งได้ชี้แจงต่อที่ประชุมสภาว่าด้วยกรณีผ้าบางสำหรับชาวนาจากประเทศอังกฤษที่นำเข้ามาเพื่อแก้ไขปัญหาการขาดแคลนเสื้อผ้าและเครื่องนุ่งห่มของประชาชน

อย่างไรก็ดี บรรยากาศของเมืองไทยห้วงยามนั้นกำลังอยู่ในความเศร้าสลด เพราะเพิ่งจะเกิดเหตุการณ์ที่ สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวอานันทมหิดล รัชกาลที่ 8 สวรรคตเมื่อวันอาทิตย์ที่ 9 มิถุนายน พ.ศ. 2489

ก่อนหน้าช่วงสงครามโลกครั้งที่ 2 เมืองไทยยังผลิตสินค้าเกษตรกรรมเป็นหลัก และมิได้มุ่งเน้นพัฒนาอุตสาหกรรมภายในประเทศ ส่งผลให้สินค้าอุตสาหกรรมหลายอย่างต้องนำเข้ามาจากต่างประเทศ ไม่ว่าจะเป็นเสื้อผ้าและเครื่องนุ่งห่ม น้ำมันเชื้อเพลิง หรือกระดาษ เป็นต้น ครั้นสงครามอุบัติขึ้นแล้ว สินค้าที่เคยนำเข้าจากต่างประเทศไม่สามารถลำเลียงมาได้ เพราะท้องทะเลเต็มไปด้วยทุ่นระเบิดซึ่งเป็นอันตรายต่อการเดินเรือขนส่ง อีกทั้งเมื่อไทยประกาศสงครามกับฝ่ายสหรัฐอเมริกาและอังกฤษ พร้อมเข้าร่วมฝ่ายเดียวกันกับญี่ปุ่น จึงทำให้ต้องตัดขาดความสัมพันธ์และยุติการค้าขายกับชาติตะวันตก โดยเฉพาะกับประเทศอังกฤษ ซึ่งเคยเป็นคู่ค้าสำคัญกันมาอย่างยาวนาน นั่นทำให้ไทยเริ่มขาดแคลนเครื่องอุปโภคบริโภค รัฐบาลจอมพล ป. พิบูลสงครามพยายามแก้ปัญหาด้วยการสนับสนุนอุตสาหกรรมภายในประเทศ โดยให้คนไทยผลิตเครื่องอุปโภคบริโภคขึ้นใช้เอง อุตสาหกรรมใดไม่มีเครื่องจักรก็ใช้มือทำ และบังคับใช้กฎหมายป้องกันการกักตุนสินค้า กระนั้น ความขาดแคลนเครื่องอุปโภคบริโภคก็หาได้หมดสิ้นไป

ในส่วนของเสื้อผ้าและเครื่องนุ่งห่มนั้น  ตอนปีแรก ๆ ของสงครามยังพอที่จะหาซื้อเสื้อผ้าที่นำเข้ามาจากต่างประเทศได้บ้าง แต่ก็ราคาสูงขึ้นมาก ลาวัลย์ โชตามระ นักเขียนสตรีผู้มีประสบการณ์ด้านนี้บอกเล่าว่าบริเวณที่พอจะหาซื้อเสื้อผ้าได้คือแถวตรอกขี้เถ้าตรงถนนดำรงรักษ์ต่อกับถนนกรุงเกษม แต่สภาพของเสื้อผ้าทั้งเก่าและมีรอยขาดรอยปะชุน หากพอปีหลัง ๆ ที่สงครามทวีความรุนแรงขึ้น เสื้อผ้าจึงขาดแคลนอย่างหนัก ชาวบ้านและชาวนาไม่มีผ้าจะใช้สอยเลย บางแห่งพวกเขาถึงกับต้องเปลือยกาย

จอมพล ป. พิบูลสงคราม ได้สนับสนุนให้ประชาชนปลูกฝ้ายและใช้ผ้าฝ้ายทอมือแทน ขณะเดียวกันรัฐบาลก็พยายามเจรจากับผู้แทนของญี่ปุ่นเพื่อที่จะขอให้ทางญี่ปุ่นช่วยเหลือเรื่องเครื่องจักรสำหรับทอผ้า เพราะเสื้อผ้าที่ชาวบ้านผลิตออกมาเองไม่เพียงพอ กล่าวได้ว่า สมัยนั้นเสื้อผ้าและเครื่องนุ่งห่มกลายเป็นของล้ำค่า ถึงขั้นที่ไม่สามารถตากผ้าไว้ตอนกลางคืนได้ เพราะจะมีคนมาลักขโมย

ภายหลังสงครามโลกครั้งที่ 2 สิ้นสุดลงกลางปี พ.ศ. 2488   รัฐบาลชุดใหม่ได้จัดตั้งหน่วยงานของรัฐขึ้นเพื่อบรรเทาปัญหาการขาดแคลนเครื่องอุปโภคบริโภค นั่นคือองค์การซึ่งทำหน้าที่จัดหาสินค้าเครื่องอุปโภคบริโภคจากต่างประเทศเข้ามาขายในเมืองไทย มีศูนย์กลางตั้งอยู่ในกรุงเทพมหานคร และกระจายสินค้าไปยังหน่วยงานที่เป็นตัวแทนของแต่ละจังหวัด แล้วจึงกระจายต่อไปยังประชาชน อย่างไรก็ดี องค์การของรัฐบาลก็ยังมิอาจทำให้ปัญหาความขาดแคลนทุเลาลง

หลังสงคราม ยังมีการนำเข้าเสื้อผ้าและเครื่องนุ่งห่มมาจากต่างประเทศอย่างทุลักทุเล อีกทั้งต้องใช้เวลาอีกหลายปีเลยทีเดียวกว่าที่เมืองไทยจะพัฒนาอุตสาหกรรมผ้าทอภายในประเทศได้อย่างสัมฤทธิ์ผล คือผลิตได้ปริมาณมากกว่าการนำเข้า ซึ่งก็เป็นช่วงราวปี พ.ศ. 2493 แล้ว

ช่วงที่ นายปรีดี พนมยงค์ ดำรงตำแหน่งนายกรัฐมนตรีคือเดือนมีนาคมถึงเดือนสิงหาคม พ.ศ. 2489 เขาต้องแก้ไขปัญหาเรื่องการขาดแคลนเสื่อผ้าและเครื่องนุ่งห่มของประชาชนเช่นกัน โดยในคราวหนึ่งรัฐบาลปรีดีได้ขอผ้ามาจากอังกฤษเพื่อนำมาแจกชาวนา ซึ่งเป็นผ้าบางสีขาวและบรรทุกลำเลียงมาโดยเรือพงัน

ครั้นผ้าดังกล่าวเดินทางมาถึงเมืองไทยแล้ว รัฐบาลปรีดีจึงแถลงต่อที่ประชุมสภาในการประชุมสภาผู้แทนราษฎรครั้งที่ 4/2489 (สามัญ) เมื่อวันจันทร์ที่ 17 มิถุนายน พ.ศ. 2489

การประชุมสภาผู้แทนราษฎรครั้งนี้จัดขึ้น ณ พระที่นั่งอนันตสมาคม หรือที่นักข่าวนักหนังสือพิมพ์รวมถึงคนทั้งหลายพากันเรียกขานว่า “สภาหินอ่อน” ท่ามกลางบรรยากาศโศกเศร้าภายหลังจากที่ สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวอานันทมหิดล เพิ่งเสด็จสวรรคตยังไม่ถึงสิบวันเลย เริ่มประชุมเวลา 16.05 น. ดำเนินการประชุมโดยประธานรัฐสภาขณะนั้นคือ พันตรีวิลาศ โอสถานนท์ ซึ่งรั้งตำแหน่งประธานพฤฒสภาด้วย มีสมาชิกเข้าประชุมทั้งสิ้น 127 คน เป็นสมาชิกพฤฒสภา 60 คน และสมาชิกสภาผู้แทนราษฎร  67 คน ทั้งยังมีการเชิญคณะผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์ในพระมหากษัตริย์พระองค์ใหม่คือ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดชฯ รัชกาลที่ 9 อันได้แก่ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมขุนชัยนาทนเรนทร (พระยศขณะนั้น) และ พระยามานวราชเสวี (ปลอด วิเชียร ณ สงขลา)

ครั้นการประชุมเริ่มต้นขึ้น ผู้รักษาการเลขาธิการพฤฒสภาคือ นายไพโรจน์ ชัยนาม และเลขาธิการสภาผู้แทนราษฎรคือ นายเจริญ ปัณฑโร ได้เชิญ กรมขุนชัยนาทนเรนทร และ พระยามานวราชเสวี เข้ามาในที่ประชุมเพื่อกล่าวปฏิญาณ

กรมขุนชัยนาทนเรนทร กล่าวว่า

ส่วน พระยามานวราชเสวี ก็กล่าวว่า

จากนั้น ประธานรัฐสกาก็ดำเนินการต่อไป โดยให้รัฐบาลเป็นผู้กล่าวแถลงต่อที่ประชุมสภา

นายปรีดี พนมยงค์ ในฐานะนายกรัฐมนตรี จึงเริ่มแถลงว่า

ครั้นนายกรัฐมนตรีแถลงแล้ว หลวงอรรถพรพิศาล สมาชิกสภาผู้แทนราษฎรจังหวัดตราด ได้ลุกขึ้นถามว่า

นายปรีดี ก็ให้คำตอบคือ

นายเลื่อน พงษ์โสภณ สมาชิกสภาผู้แทนจังหวัดนครราชสีมา ยังมิคลายสงสัย จึงซักถามต่อ

นายกรัฐมนตรีตอบว่า

คำถามของ นายเลื่อน สะท้อนให้เห็นบรรยากาศเมืองไทยช่วงหลังเหตุการณ์สวรรคตหมาดใหม่ ซึ่งประชาชนต้องการที่จะสวมเสื้อผ้าสีดำเป็นการถวายความอาลัย อย่างไรก็ดี ดังที่ นายปรีดี ชี้แจงว่าเนื่องจากผ้าบางดังกล่าวได้สั่งไปตั้งแต่ก่อนที่จะมีเหตุการณ์สวรรคตแล้ว จึงเป็นผ้าสีขาว ไม่ได้สั่งเป็นผ้าสีดำ

ถัดมา นายประสิทธิ์ ชูพินิจ สมาชิกสภาผู้แทนจังหวัดกําแพงเพชร ก็ถามถึงวิธีการแจกจ่ายผ้า

นายปรีดี พนมยงค์ อธิบายว่า

สมาชิกสภาผู้แทนจังหวัดขอนแก่นอย่าง  นายทิม ภูริพัฒน์ เป็นอีกรายที่ลุกขึ้นตั้งคำถาม โดยให้ความสนใจต่อด้ายหลอดที่จะใช้ในการตัดเย็บผ้า ซึ่งเป็นของที่ขาดแคลนและมีราคาแพงเช่นกัน

นายปรีดี ก็ตอบรับด้วยยินดี

นายสมบูรณ์ บัณฑิต สมาชิกสภาผู้แทนจังหวัดน่านยังมิวายกังขาในเรื่องขอบเขตของคำว่า “ชาวนา” ที่รัฐบาลกล่าวอ้าง

ซึ่งนายกรัฐมนตรียืนยันว่า

ดูเหมือนสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรขอนแก่นจะให้ความสนใจต่อกรณีผ้าบางจากอังกฤษนี้ นายกระจ่าง ตุลารักษ์ ส.ส. อีกคนหนึ่งของจังหวัดจึงขอถามด้วย ทั้งยังชวนให้รัฐบาลคำนึงถึงกรรมกรสวนยาง

นายปรีดี ยังคงเน้นย้ำว่า

ขณะที่ ขุนชำนิอนุสาสน์ สมาชิกสภาผู้แทนจังหวัดพระนครยังแสดงความเป็นห่วงชาวนาเกลือ

นั่นทำให้ นายปรีดี กล่าวไปถึงชาวเหมืองและชาวประมงสมทบเข้าด้วยเลย

กระนั้น นายประเสริฐ ทรัพย์สุนทร สมาชิกสภาผู้แทนจังหวัดสุราษฎร์ธานี ยังคงข้องใจเรื่องหลักเกณฑ์ในการแจกจ่ายผ้า ด้วยเกรงจะไม่เป็นธรรม

หาก นายปรีดี ก็พยายามอธิบาย

ขณะที่ นายเสวตร เปี่ยมพงศ์สานต์ สมาชิกสภาผู้แทนราษฎรจังหวัดระยอง ขอร้องทุกข์ให้ชาวนาว่า

ซึ่ง นายปรีดี รับว่ารัฐบาลก็ตระหนักในเรื่องนี้

ครั้นประธานรัฐสภาเล็งเห็นว่าสมาชิกสภาได้ซักถามรัฐบาลจนหมดแล้ว ก็จะดำเนินตามระเบียบวาระที่ 2 ต่อไป ทว่ายังมีสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรจังหวัดพิจิตรคือ นายเพิ่ม วงศ์ทองเหลือ ขอลุกขึ้นอภิปรายอีกคน

ประธานรัฐสภาจึงว่า   “ขอรวบรัดหน่อย เมื่อแถลงนโยบายก็ซักถามมากมายแล้ว”

หาก นายเพิ่ม ไม่ยอมลดละ

ประธานรัฐสภาจึงบอก “ผมคิดว่าพอแล้ว”

จากนั้น นายปรีดี ก็ลุกขึ้นตอบ

ถัดจากนั้น ประธานรัฐสภาได้ให้รัฐบาลแถลงและที่ประชุมสภาพิจารณาเรื่องเกี่ยวกับกรณีชายแดนของไทยต่อไป

จะเห็นว่า กรณีผ้าบางสำหรับชาวนาจากประเทศอังกฤษนั้น ได้รับความสนใจจากสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรจำนวนไม่น้อยราย ซึ่งก็ได้แสดงความเห็นและข้อเสนอแนะต่อรัฐบาลปรีดีกันอย่างแข็งขัน

น่าสังเกตว่า สมาชิกในที่ประชุมสภาผู้อภิปรายเรื่องนี้ มักจะเป็น ส.ส. สมัยแรกจากการเลือกตั้งสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรไทยเป็นการทั่วไปเมื่อวันอาทิตย์ที่  6 มกราคม พ.ศ. 2489  อย่าง หลวงอรรถพรพิศาล (อัมพร สูตะบุตร) อดีตอัยการและเลขารัฐมนตรีว่าการกระทรวงคมนาคม หรือ นายเลื่อน พงษ์โสภณ นักบินและนักประดิษฐ์ผู้หันมาก้าวเข้าสู่แวดวงการเมืองด้วยการสมัครโดยสังกัดพรรคประชาธิปัตย์ หรือ ขุนชำนิอนุสาสน์ (เส่ง เลาหะจินดา) อดีตครูใหญ่โรงเรียนวัดราชบพิธ หรือ นายประสิทธิ์ ชูพินิจ หรือ นายสมบูรณ์ บัณฑิต หรือ นายประเสริฐ ทรัพย์สุนทร นักคิดนักเขียน หรือ นายกระจ่าง ตุลารักษ์ สมาชิกคณะราษฎรที่ร่วมเปลี่ยนแปลงการปกครอง หรือ นายเสวตร เปี่ยมพงศ์สานต์ เนติบัณฑิต และเศรษฐศาสตรมหาบัณฑิตจากมหาวิทยาลัยวิชาธรรมศาสตร์และการเมือง

ขณะที่ นายทิม ภูริพัฒน์ พี่ชายของ นายทองอินทร์ ภูริพัฒน์  เคยเป็นสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรในในการเลือกตั้งสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรสยามเป็นการทั่วไปเมื่อวันอาทิตย์ที่ 7 พฤศจิกายน พ.ศ. 2480 และในการเลือกตั้งเมื่อ พ.ศ. 2489 ได้สังกัดพรรคสหชีพ

สำหรับประเด็นที่สมาชิกสภาผู้แทนราษฎรมักจะตั้งคำถามไปในแนวทางเดียวและสอดคล้องกันคือ ลักษณะของผ้า วิธีการแจกจ่ายผ้า กลุ่มคนที่ได้รับการแจกจ่าย และวิธีป้องกันการทุจริตในการแจกจ่าย ซึ่ง นายปรีดี ก็พยายามอธิบายให้เห็นว่ารัฐบาลมีความตั้งใจดีและมีความโปร่งใสในเรื่องนี้

นายเพิ่ม วงศ์ทองเหลือ สมาชิกสภาผู้แทนราษฎรจังหวัดพิจิตร ที่ดูเหมือนจะลุกขึ้นวิจารณ์รัฐบาลปรีดีนั้น เคยได้รับเลือกตั้งเป็นสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรจังหวัดพิจิตรมาก่อนแล้วครั้งหนึ่งคือในการเลือกตั้งสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรสยามเป็นการทั่วไปเมื่อวันอาทิตย์ที่ 7 พฤศจิกายน พ.ศ. 2480 ซึ่งถือเป็นการเลือกตั้งทางตรงครั้งแรกสุดของเมืองไทย โดยที่ไม่ต้องเลือกผู้แทนตำบลแล้วให้ผู้แทนตำบลมาเลือก ส.ส. แบบการเลือกตั้งเมื่อวันพุธที่ 15 พฤศจิกายน พ.ศ. 2476

กระทั่งในการเลือกตั้งสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรสยามเป็นการทั่วไปเมื่อวันเสาร์ที่ 12 พฤศจิกายน พ.ศ. 2481 ปรากฏว่า นายแก้ว สิงหะคเชนทร์ ได้เป็น ส.ส. แทน

ส่วน นายเพิ่ม ก็ไปเป็นสมาชิกสภาจังหวัดพิษณุโลก ก่อนที่จะได้กลับมาเป็น ส.ส. อีกครั้งจากการเลือกตั้งสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรไทยเป็นการทั่วไปเมื่อวันอาทิตย์ที่  6 มกราคม พ.ศ. 2489 โดยสังกัดพรรคประชาธิปัตย์

จึงไม่แปลกที่น้ำเสียงในการอภิปรายรัฐบาลในช่วงกลางเดือนมิถุนายน พ.ศ. 2489 จะเป็นไปในลักษณะการวิจารณ์ค่อนข้างแรง เพราะตอนนั้น ทางพรรคประชาธิปัตย์กำลังพยายามเล่นงานรัฐบาลและ นายปรีดี อยู่

เรือพงันที่จะบรรทุกผ้าบางสำหรับชาวนาแล้วลำเลียงจากอังกฤษมายังเมืองไทยนั้น เป็นเรือหลวงสำหรับลำเลียงพลหนึ่งในสองลำที่ทางกองทัพเรือของไทยภายใต้การบัญชาการของ นาวาเอก พระยาวิจารณ์จักรกิจ (บุญรอด สวาทะสุข)  และ นาวาเอก หลวงสินธุสงครามชัย (สินธุ์ กมลนาวิน) ได้สั่งให้ต่อขึ้นเมื่อช่วงปลายทศวรรษ 2470 ซึ่งต่อเรือที่อู่ฮาริมา เมืองโกเบ ประเทศญี่ปุ่น มีพิธีรับมอบเรือเมื่อวันที่่ 30 สิงหาคม พ.ศ. 2480 โดยนายทหารเรือไทยคนสำคัญหลายนายได้เดินทางไปรับมอบ และขึ้นระวางประจำการเมื่อวันที่  5 ตุลาคม พ.ศ. 2481

เรือหลวงพงันมีความยาวตลอดลำ 58.50 เมตร และความกว้าง 9.30 เมตร มีระวางขับน้ำ 1,374 ตัน และความเร็วสูงสุด 12.80 นอต ขับเคลื่อนด้วยเครื่องจักรดีเซล บนเรือติดตั้งปืนใหญ่ลำกล้องสั้น 2 กระบอก และปืนต่อสู้อากาศยาน 3 กระบอก

นอกเหนือจากการเป็นเรือรบแล้ว ในช่วงหลังสงครามโลกครั้งที่ 2 ยังได้เป็นเรือบรรทุกลำเลียงสิ่งของอีกด้วย

บทบาทของ นายปรีดี พนมยงค์ ในฐานะนายกรัฐมนตรีช่วงปี พ.ศ. 2489 นั้นมีอยู่หลายประการ กรณีผ้าบางสำหรับชาวนาจากประเทศอังกฤษก็เป็นเรื่องหนึ่งที่น่าสนใจ เพราะเป็นการแก้ไขปัญหาการขาดแคลนเสื้อผ้าเครื่องนุ่งห่มโดยพยายามคำนึงถึงผลประโยชน์ของประเทศให้มากที่สุดและด้วยวิธีการอันส่งผลกระทบกระเทือนต่อประชาชนให้น้อยที่สุด

เอกสารอ้างอิง :

• ลาวัลย์ โชตามระ. ชีวิตชาวกรุงสมัยค่อนศตวรรษมาแล้วและชีวิตชาวกรุงสมัยสงคราม. กรุงเทพฯ: แพร่พิทยา, 2527.
• สมศักดิ์ นิลนพคุณ. ปัญหาเศรษฐกิจของไทยหลังสงครามโลกครั้งที่ 2 และการแก้ไขของรัฐบาลระหว่าง พ.ศ. 2488-2498. วิทยานิพนธ์มหาบัณฑิต สาขาวิชาประวัติศาสตร์เอเชียตะวันออกเฉียงใต้ บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2527.
• อนุสรณ์งานพระราชทานเพลิงศพ นายเสวตร เปี่ยมพงศ์สานต์ ป.ช., ป.ม. ณ เมรุวัดเทพศิรินทราวาส กรุงเทพมหานคร วันจันทร์ที่ 12 พฤษภาคม พุทธศักราช 2546. ม.ป.พ., 2546
• อนุสรณ์ในงานพระราชทานเพลิงศพ หลวงอรรถพรพิศาล ป.ม. (อัมพร สูตะบุตร) ณ เมรุหน้าพลับพลาอิศริยาภรณ์ วัดเทพศิรินทราวาส วันที่ 23 ธันวาคม 2521. กรุงเทพฯ: สนิทพันธ์การพิมพ์, 2521.
• อาชญาสิทธิ์ ศรีสุวรรณ. “บทบาทด้านงานเขียนของประเสริฐ ทรัพย์สุนทร ก่อนก้าวสู่การเมืองในฐานะสมาชิกสภาผู้แทนราษฎร.”รูสมิแล. ปีที่ 38 ฉบับที่ 1        (มกราคม - เมษายน 2560), หน้า 58–67 .