บทกวีของ ดร.ปรีดี พนมยงค์

สถาบันปรีดี พนมยงค์ 24 November 2021

ในสมัยสงครามมหาเอเชียบูรพา หลังจากกองทหารญี่ปุ่นบุกเข้ายึดครองประเทศไทยตั้งแต่วันที่ 8 ธันวาคม 2484 แล้ว รัฐบาลไทยภายใต้การนำของ จอมพล แปลก พิบูลสงคราม ก็ได้ประกาศสงครามกับสหรัฐอเมริกาและบริเทน นำไทยเข้าเป็นสมุนของประเทศเผด็จการในค่ายที่เรียกกันว่า ‘อักษะประเทศ’ โดยที่ ดร.ปรีดี พนมยงค์ รัฐมนตรีคนสำคัญ ผู้นำฝ่ายพลเรือนในคณะรัฐบาลไม่เห็นด้วยกับการเป็นพันธมิตร หรือที่ถูกคือสมุนของญี่ปุ่น จึงถูก จอมพลแปลก กีดกันออกไปจากตำแหน่งทางการเมือง โดยตั้งให้เป็นผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์คู่กับพระองค์เจ้าอาทิตย์ทิพยอาภา

ผลต่อมา คือ ดร.ปรีดี พนมยงค์ ในฐานะผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์ไม่ยอมลงนามในการประกาศสงครามกับมหาอำนาจตะวันตกตามความต้องการของ จอมพล แปลก ขณะเดียวกันก็ตั้งขบวนการเสรีไทยขึ้นกู้ชาติต่อต้านญี่ปุ่นดังเป็นที่ทราบกันแล้วนั้น

โดยที่ จอมพลแปลก ได้พยายามตั้งตนเป็นผู้นำที่ยิ่งใหญ่ของชาติไทย ไม่ให้น้อยหน้าผู้นำผู้ยิ่งใหญ่ในสมัยนั้น ไม่ว่าจะเป็น ฮิตเลอร์ มุสโสลินี หรือพลเอกโตโจ นายกรัฐมนตรีญี่ปุ่น จึงได้ประกาศสร้างชาติไทยเป็นมหาอำนาจด้วยการบังคับให้คนไทยทุกคนเวลาออกนอกบ้านต้อง สวมหมวก ใส่เกือก ให้ใช้สรรพนามเฉพาะคำว่า ‘ฉัน’ กับ ‘ท่าน’ หนังสือพิมพ์ทุกฉบับต้องล้อมกรอบหน้าหนึ่งด้วยคำขวัญ “เชื่อผู้นำ ชาติพ้นภัย” แม้แต่ตัวหนังสือไทยก็มีการแก้ไขสะกดการันต์เสียใหม่ คำว่า ‘โฆษก’ เลยกลายเป็น ‘โคสก’ ไป ฯลฯ

แล้ว จอมพลแปลก ก็ตั้งตนเป็น ‘องค์อุปถัมภกศิลปวรรณคดีแห่งชาติ’ ผู้ยิ่งใหญ่ในฐานะนายกวรรณคดีสมาคมแห่งประเทศไทย (พ.ศ. 2485 - 2487) ก็ได้แสดงตนเป็นนักคิด นักเขียน โดยใช้นามปากกาว่า ‘สามัคคีชัย’ อันเป็นชื่อทำเนียบรัฐบาล ซึ่งในสมัยนั้นเรียกกันว่า ‘ราชสำนักตราไก่’ (เนื่องจาก จอมพล แปลก เกิดปีระกา จึงถือไก่เป็นสัญลักษณ์ของตน)

สำหรับข้อเขียนของ ‘สามัคคีชัย’ นี้ พอจะถือเป็นแบบอย่างของการแสดงความเขลาของผู้เขียนเองได้ด้วย เป็นต้นว่า ผู้เขียนแสดงข้อคิดว่า คนไทยจะรวยนั้นง่ายนิดเดียว คือ ทำสวนครัวขึ้น แล้วก็หารายได้โดย “ขายถั่วงอกเพื่อนบ้าน เท่านั้นหมดจน” ข้อคิดเหล่านี้แม้แต่ตัว จอมพล แปลก เอง ในโอกาสที่ได้มาดำรงตำแหน่งนายกรัฐมนตรีครั้งหลัง (พ.ศ. 2491 - 2500) ก็ยังไม่ยอมหยิบยกขึ้นมาอ้างหรือเอ่ยถึงแม้แต่คำเดียว

ในส่วนของศิลปวรรณคดีนั้น ในราชสำนักตราไก่ก็ได้มีการชุมนุมกวี นักเขียน และนักปราชญ์ราชบัณฑิตที่รับใช้ท่านผู้นำในสมัยนั้นกัน เพื่อสร้างงานวรรณกรรมที่เป็นอมตะ แต่งานส่วนใหญ่ปรากฏว่า ตายไปก่อนผู้เขียนทั้งสิ้น เมื่อมีงานหรือพบปะสังสรรค์กันก็จะมีการเขียนกลอนสดโชว์สำนวนกัน ในฐานะที่ดำรงตำแหน่งผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์ ดร.ปรีดี พนมยงค์ จึงต้องมาร่วมด้วย ทั้งๆ ที่ขณะนั้นกำลังถูกญี่ปุ่นแกะรอย เพราะสงสัยในเรื่องก่อตั้งขบวนการเสรีไทยต่อต้านญี่ปุ่นอยู่

ในโอกาสหนึ่ง พระนางเธอลักษมีลาวัณ ได้เขียนสักวา ‘ท้าทาย’ ความเป็นปฏิภาณกวีของผู้สำเร็จราชการฯ ออกมาซึ่งหมายความว่าผู้ที่ถูกท้าทายจะต้องตอบด้วยกลอนสดเช่นกัน ข้อความของสักวาของ พระนางเธอลักษมีลาวัณย์ มีดังนี้

“สักวาฉันขอเชิญผู้สำเร็จ
ทั้งสองเสด็จรับสั่งอย่ายั้งเฉย
ประทานเกียรติแก่กวีอภิเปรย
ท่านปรีดีเล่าก็เคยชำนาญกลอน
ประทานเกียรติให้แก่สมาคม
เพื่อผสมเก็บเข้าเอาไว้สอน
ขออย่าทรงปฏิเสธคำอ้อนวอน
โปรดอุปกรณ์การประพันธ์ช่วยฉันเอยฯ”

จากข้อความในสักวาดังกล่าวนี้ เราก็ได้ทราบว่า ดร.ปรีดี มีความสนใจในการประพันธ์ด้านกวีอยู่มากทีเดียว เพราะดูจะเป็นที่ทราบกันดีในวงการปัญญาชนสมัยนั้น ทั้งนี้ นอกเหนือไปจากวิชาชีพในทางกฎหมาย และภารกิจการงานของท่านในฐานะรัฐมนตรีคนสำคัญของรัฐบาลในช่วงภายหลังเปลี่ยนแปลงการปกครอง 2475 จากสักวาของพระนางเธอลักษมีลาวัณ ดังกล่าว ดร.ปรีดี ก็ได้แสดงปฏิภาณกวีของท่านออกมาดังนี้

"สักวาถูกท้าจากฝ่ายหญิง
ครั้นขืนนิ่งก็จะว่าสู้ไม่ได้
แต่ถ้าขืนเอ่ยตอบไม่ชอบใจ
ขออภัยอย่าพิโรธโกรธรังแก
อันการกวีชนิดที่ได้เขียนแต่ง
มีมากแห่งที่เป็นชายใช้แน่แน่
แต่ฝ่ายหญิงชนิดยิ่งกวีแท้
ส่งเสียงแหวนี่แหละท่าน ฉันแพ้เอยฯ"

เท่าที่ทราบ สักวาบทนี้สร้างความครื้นเครงในวงกวีของวรรณคดีสมาคมสมัยนั้นได้ไม่เบาทีเดียว ต่อมา หลังจากสงครามโลกครั้งที่ 2 สิ้นสุดลงราวสิบเดือนเศษ ก็มีกลอนบทหนึ่งลงพิมพ์ในหนังสือพิมพ์ประชามิตรรายสัปดาห์ ฉบับประจำวันที่ 10 มีนาคม พ.ศ. 2489 โดยใช้ชื่อผู้เขียนว่า “นายปรีดี” บทกวีนี้มีชื่อเรื่องว่า “สงครามและสันติภาพ” หัวใจของเรื่อง (Theme) เป็นการเมืองระหว่างประเทศ ซึ่งในสมัยนั้นยากนักหนาที่จะมีผู้หยิบยกมาเขียนกันในรูปแบบของบทกวี

ยิ่งกว่านี้ เนื้อหาของกลอนบทนี้ยังแสดงให้เห็นถึงความเรียกร้องต้องการของยุคสมัยอันเป็นสากล ได้แก่ การต่อสู้กู้เอกราชของประชาชาติเมืองขึ้น ซึ่งนับว่าแปลกและใหม่มากทีเดียว และความจริงก็เป็นปัญหาสำคัญที่ยืดเยื้อเรื้อรังจนโลกต้องหมิ่นเหม่ต่อสงครามใหญ่หลายครั้งมาแล้วด้วย

ปรากฏว่า บทกวีนี้ในสมัยนั้น บุคคลภายนอกโดยทั่วไปไม่มีใครทราบกันเลยว่า “นายปรีดี” ผู้เขียนก็คือ นายปรีดี พนมยงค์ รัฐบุรุษอาวุโสท่านเดียวของเมืองไทยจริงๆ ทั้งๆ ที่ข้อคิดเห็นที่มีต่อสถานการณ์ทางการเมืองระหว่างประเทศของท่านเป็นข้อคิดเห็นในเชิงรัฐบุรุษโดยแท้ และผู้เขียนเองก็ได้แสดงออกถึงความเป็นรัฐบุรุษผู้ยิ่งใหญ่มาแล้ว จากการกอบกู้เอกราชของชาติที่ จอมพลแปลก นำเข้าไปร่วมในสงครามกับญี่ปุ่น

น่าสังเกตด้วยว่า นอกไปจากเนื้อหาซึ่งเป็นเรื่องของการต่อสู้กู้เอกราชของประชาชาติเมืองขึ้นที่ท่านผู้เขียนได้ระบุไว้ว่า มี อินโดนีเซีย ญวน ลาว ซึ่งเป็นข่าวเกรียวกราวอยู่ในสมัยนั้นแล้ว ท่านยังกล่าวถึง ระเบิดปรมาณูที่สหรัฐอเมริกาเป็นประเทศเดียวที่ผลิตได้ในสมัยนั้น และก็ถือกันด้วยว่า เป็นปัจจัยสำคัญที่ทำให้ญี่ปุ่นต้องยอมแพ้ โดยท่านยืนยันว่า ตราบใดที่ประชาชาติเมืองขึ้นยังต้องต่อสู้กู้เอกราชของตนอยู่โดยไม่หยุดยั้ง ไม่ว่าระเบิดปรมาณูจะมีฤทธิ์เดชร้ายแรงเพียงไรก็ตาม ก็ไม่มีทางที่จะป้องกันสงครามไม่ให้เกิดขึ้นได้ จากเหตุการณ์สำคัญๆ ของโลกตลอดเวลาสามสิบกว่าปีมานี้ ก็ได้ยืนยันถึงความถูกต้องของข้อคิดนี้ด้วย

อนึ่ง ในการถ่ายทอดบทกลอน “สงครามและสันติภาพ” มาลงไว้ ณ ที่นี้ ได้รักษาสะกดการันต์ตามที่ได้ลงพิมพ์ครั้งแรกไว้ตามเดิมทุกประการ