ปรีดี พนมยงค์ กับการต่างประเทศ

“ระหว่างที่ข้าพเจ้าปฏิบัติหน้าที่ในกระทรวงการต่างประเทศนั้น ข้าพเจ้าได้กล่าวสุนทรพจน์ทางวิทยุไว้หลายครั้ง ได้เขียนเผยแพร่เอกสารหลายชิ้นที่แสดงถึงอุดมคติที่ข้าพเจ้ายึดถือในเรื่องการอยู่ร่วมกันอย่างสันติ…ดังเช่นที่ข้าพเจ้าได้บรรยายไว้ในหนังสือเกี่ยวกับประเทศสยามที่รักสงบ…

และในบทภาพยนตร์เรื่อง พระเจ้าช้างเผือก (นตฺถิ สนฺติปรํ สุขํ - สุขอื่นใดยิ่งกว่าความสงบไม่มี - RIEN N'EST PLUS MERVEILLEUX QUELA PAIX.)”

ปรีดี พนมยงค์

บทบาทของท่านปรีดี พนมยงค์ ในด้านการต่างประเทศ ทั้งก่อนดำรงตำแหน่งรัฐมนตรีว่าการกระทรวงการต่างประเทศ ระหว่างที่ดำรงตำแหน่งอยู่ และแม้ภายหลังจากพ้นหน้าที่แล้ว มีมากมายเกินกว่าจะบอกเล่าได้หมดในเนื้อที่อันจำกัด ผู้เขียนจึงขอกล่าวถึงเฉพาะสาระสำคัญที่ควรแก่การอ้างถึง โดยขอแบ่งหัวข้อตามช่วงเวลา ดังนี้ 

๑. ช่วงระยะก่อนเข้าดำรงตำแหน่งรัฐมนตรีว่าการกระทรวงการต่างประเทศ
๒. ระหว่างที่ดำรงตำแหน่งรัฐมนตรีว่าการกระทรวงการต่างประเทศ
๓. เรื่องอื่น ๆ ภายหลังจากนั้น

๑. ก่อนดำรงตำแหน่งรัฐมนตรีว่าการกระทรวงการต่างประเทศ

ในปี ๒๔๗๘ รัฐบาลของพระยาพหลพลพยุหเสนา ได้มอบหมายให้นายปรีดี รัฐมนตรีว่าการกระทรวงมหาดไทย เดินทางไปอังกฤษเพื่อเจรจาขอลดอัตราดอกเบี้ยเงินกู้จากธนาคารอังกฤษ ที่นำมาใช้ก่อสร้างสาธารณูปโภคในสมัยรัชกาลที่ ๖ จากอัตราร้อยละ ๖ ต่อปี เป็นอัตราร้อยละ ๔ ต่อปี ซึ่งนายปรีดีได้กระทำเป็นผลสำเร็จ ทำให้ประหยัดรายจ่ายดอกเบี้ยเงินกู้ของประเทศไทยลงได้มาก หลังจากการเจรจาดังกล่าวแล้ว นายปรีดีได้เดินทางไปเยี่ยมประเทศมหาอำนาจต่าง ๆ เช่น ฝรั่งเศส อิตาลี เยอรมนี สหรัฐ อเมริกา และญี่ปุ่น เพื่อทาบทามถึงการที่รัฐบาลไทยจะเปิดการเจรจาเพื่อยกเลิกสนธิสัญญาไม่เสมอภาคกับประเทศเหล่านั้น

ความพยายามที่จะยกเลิกสนธิสัญญาไม่เสมอภาคนี้ เป็นหลักประการแรกของ “หลัก ๖ ประการ” ของคณะราษฎร ที่ว่า “จะต้องรักษาความเป็นเอกราชทั้งหลาย เช่น เอกราชในทางการเมือง ในทางศาล ในทางเศรษฐกิจ ฯลฯ ของประเทศไว้ให้มั่นคง”

ในหนังสือ ชีวิตผันผวนของข้าพเจ้า และ ๒๑ ปีที่ลี้ภัยในสาธารณรัฐราษฎรจีน ในบท “การเริ่มมีจิตสำนึกอภิวัฒน์ของข้าพเจ้า” ท่านปรีดีได้กล่าวถึงเรื่องนี้ว่า 

อย่างไรก็ดี แม้ว่าคณะราษฎรและท่านปรีดีจะได้ทุ่มเทเวลาและความพยายามให้แก่เรื่องนี้เป็นอย่างมากและได้ผลสำเร็จในที่สุด ท่านปรีดีได้กล่าวว่าความพยายามแก้ไขสนธิสัญญาที่ผูกมัดนี้มิได้ริเริ่มในรัฐบาล “คณะราษฎร” แต่ท่านได้กล่าวไว้ใน ชีวประวัติย่อของนายปรีดี พนมยงค์ ฉบับพิมพ์ครั้งแรก พ.ศ. ๒๕๒๖ หน้า ๑๐๙ ว่า

งานเลี้ยงอาหารค่ําประจําปีระหว่างข้าราชการกระทรวงการต่างประเทศ วังสราญรมย์ ๓๐ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๘๐ นั่งตรงกลางในภาพคือ นายปรีดี พนมยงค์ รัฐมนตรีว่าการกระทรวงการต่างประเทศ และนายเอฟ. อาร์. คอลแบร์ ที่ปรึกษากระทรวงการต่างประเทศ

๒. ระหว่างที่ดํารงตําแหน่งรัฐมนตรีว่าการกระทรวงการต่างประเทศ

ผู้เรียบเรียงขอนําข้อความใน ชีวประวัติย่อของนายปรีดี พนมยงค์ หน้า ๒๓-๒๕ มาให้ ท่านผู้อ่านได้ทราบเป็นเบื้องแรก ดังนี้

การเจรจาให้สยามมีเอกราชและอธิปไตยสมบูรณ์ และได้ดินแดนบางส่วน ระหว่างเป็นรัฐมนตรีว่าการกระทรวงการต่างประเทศ

ได้รับแต่งตั้งเป็นรัฐมนตรีว่าการกระทรวงการต่างประเทศ (ครั้งที่ ๒) เมื่อวันที่ ๙ สิงหาคม พ.ศ. ๒๔๙๐ และดํารงตําแหน่งนี้จนถึง ๑๕ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๘๑ ได้ปฏิบัติภารกิจที่สําคัญ คือ

๑. ในสมัยสมบูรณาฯ นั้น สยามถูกจักรวรรดินิยม (Imperialism) หลายประเทศบังคับให้ จำต้องทำสัญญาไม่เสมอภาค โดยยอมให้หลายประเทศจักรวรรดินิยมมีสิทธิพิเศษเหนือประเทศไทยหลายประการ อาทิ คนในบังคับต่างประเทศเหล่านั้นทำผิดในดินแดนไทย แต่ศาลไทยไม่อำนาจตัดสิน หากรัฐบาลไทยต้องส่งตัวคนต่างประเทศที่ทำผิดนั้นไปให้ศาลกงสุลของต่างประเทศชำระคดี แม้ต่อมาบางประเทศ อาทิ อังกฤษและฝรั่งเศส ยอมผ่อนผันให้ไทยตั้งศาลต่างประเทศและศาลคดีต่างประเทศ ซึ่งประกอบด้วยผู้พิพากษาไทยและที่ปรึกษากฎหมายชาวยุโรป ร่วมกันพิจารณาพิพากษาคดีคนในบังคับอังกฤษ และฝรั่งเศสนั้นก็ตาม

แต่ในสนธิสัญญาก็ได้กำหนด ไว้อีกว่า ถ้าความเห็นของผู้พิพากษาไทยขัดแย้งกับที่ปรึกษาชาวยุโรป ก็ให้ถือเอาความเห็นของที่ปรึกษาชาวยุโรปนั้นเป็นใหญ่กว่าความเห็นของผู้พิพากษาไทย โดยไม่ต้องคำนึงว่าผู้พิพากษาไทย มีจำนวนมากกว่าที่ปรึกษาชาวยุโรป แม้กระนั้นในสนธิสัญญาก็ยังได้กำหนดไว้อีกว่า คดีที่อยู่ในศาลต่างประเทศนั้น กงสุลอังกฤษก็ยังมีอำนาจที่จะถอนคดีไปชำระที่ศาลกงสุลอังกฤษได้ สถานกงสุลของหลายประเทศมีศาลและมีคุกสำหรับคนในบังคับของตนโดยเฉพาะ และมีสิทธิพิเศษอื่น ๆ ที่เรียกตามศัพท์กฎหมายระหว่างประเทศ ว่า ‘สภาพนอกอาณาเขต’ (Extraterritoriality)

นายปรีดี พนมยงค์ ระหว่างเดินทางไปประเทศญี่ปุ่นเมื่อ พ.ศ. ๒๔๗๘ เพื่อเจรจาแก้ไขสนธิสัญญา

ส่วนในทางเศรษฐกิจนั้น ประเทศจักรวรรดินิยมดังกล่าวมีสิทธิพิเศษตามสนธิสัญญาไม่เสมอภาค คือ ประเทศไทยถูกบังคับให้เก็บภาษีขาเข้าได้ เท่าที่สนธิสัญญากำหนดไว้ คือ เดิมเก็บภาษีขาเข้าได้เพียงร้อยละ ๓ ของราคาสินค้าขาเข้า แม้รัฐบาลสมบูรณาฯ ได้แก้ไขสนธิสัญญาให้สยามมีสิทธิมากขึ้นบ้าง แต่ก็ยังมีข้อกำหนดอัตราภาษีศุลกากรไว้อีกหลายประการ อีกทั้งจักรวรรดินิยมอีกหลายประเทศได้มีสิทธิพิเศษอื่น ๆ อีก อาทิ ได้สัมปทานป่าไม้ เหมืองแร่ การเดินเรือ ฯลฯ และมีอำนาจ กับอิทธิพลในทางการเมืองเหนือประเทศไทย

เมื่อปรีดีได้รับแต่งตั้งเป็นรัฐมนตรีว่าการกระทรวงการต่างประเทศในรัฐบาลพระยาพหลฯ แล้ว พระยาพหลฯ นายกรัฐมนตรี จึงมอบหน้าที่ให้ปรีดีเป็นผู้ปฏิบัติการเพื่อเจรจาสนธิสัญญาฉบับใหม่กับนานาประเทศเพื่อให้สยามมีเอกราชและอธิปไตยโดยสมบูรณ์ ปรีดีจึงใช้ยุทธวิธีบอกเลิกสนธิสัญญาไม่เสมอภาคกับประเทศจักรวรรดินิยมต่าง ๆ นั้น และได้ยื่นร่างสนธิสัญญาฉบับใหม่ที่สยามได้เอกราชและอธิปไตยสมบูรณ์นั้นแก่ประเทศจักรวรรดินิยมพิจารณา ปรีดีได้ใช้ความอุตสาหะพยายามเจรจาโดยอาศัยหลัก ‘ดุลยภาคแห่งอํานาจ’ ซึ่งทําให้จักรวรรดินิยมแต่ละประเทศนั้น ๆ ยอมทำสนธิสัญญาฉบับใหม่ที่สยามได้เอกราชและอธิปไตยสมบูรณ์ ในที่สุด จักรวรรดินิยมทุกประเทศก็ได้ยอมทําสนธิสัญญาฉบับใหม่ที่สยามได้เอกราชอธิปไตยโดยสมบูรณ์ ทั้งเอกราชในทางการเมือง ในทางศาล และในทางเศรษฐกิจ ฯลฯ

๒. ได้เจรจากับรัฐบาลอังกฤษให้โอนดินแดนของสยามส่วนหนึ่งที่อังกฤษได้ไปจากสยามตามสนธิสัญญาฉบับปักปันเขตแดนระหว่างกับอังกฤษ ค.ศ. ๑๘๖๘ (สมัยรัชกาลที่ ๔) ที่ปากน้ําจั่น ระหว่างจังหวัดระนองกับวิคตอเรียพอยท์ของอังกฤษซึ่งมีดินงอกทางฝั่งไทย และอีกแห่งหนึ่งที่มีดินแดนริมฝั่งไทยด้านริมแม่น้ําสาย จังหวัดเชียงราย รัฐบาลอังกฤษได้ตกลงยินยอมให้ดินแดนที่งอกที่ฝั่งไทยนั้น เป็นดินแดนของไทย…”

ข้อความดังข้างต้นนี้ คือประวัติศาสตร์สังเขปเกี่ยวกับอำนาจพิเศษของจักรวรรดินิยมที่มีอยู่เหนือสยามตั้งแต่สมัยรัชกาลที่ ๔ ถึงต้นสงครามโลกครั้งที่ ๑ พ.ศ. ๒๔๕๗ (ค.ศ. ๑๙๑๔) ซึ่งสรุปได้ว่า ตั้งแต่ พ.ศ. ๒๓๙๘ (ค.ศ. ๑๘๕๕) ซึ่งเป็นสมัยรัชกาลที่ ๔ ถึงต้นสงครามโลกครั้งที่ ๑ พ.ศ. ๒๕๕๗ (ค.ศ. ๑๙๑๔) นั้น ประเทศจักรวรรดินิยมหลายประเทศบังคับรัฐบาลสยามโดยตรง และโดยปริยายให้จําต้องทํา “สัญญาไม่เสมอภาค" (Unequal Treaties) ที่ยอมให้ประเทศจักรวรรดินิยมเหล่านั้นมีอำนาจเหนือสยามในทางการเมือง การเศรษฐกิจ การศาล ฯลฯ หลายประการ ดังได้กล่าวมาแล้ว

นายปรีดีในประเทศอิตาลี ระหว่างการเจรจาขอแก้ไขสนธิสัญญา เมื่อ พ.ศ. ๒๔๗๘

“ยิ่งกว่านั้น คนไทยที่เคยอยู่หรือเคยรับราชการในจังหวัดริมแม่น้ําโขงสมัยก่อน พ.ศ. ๒๔๔๐ (ก่อนสนธิสัญญาใหม่ พ.ศ. ๒๔๘๐ ซึ่งรัฐบาลคณะราษฎรได้ทํากับหลายประเทศที่จะพูดถึงในตอนต่อไป) ซึ่งยังมีชีวิตอยู่ และมีความทรงจําได้ดี คงจะระลึกได้ว่า แม้ดินแดนริมฝั่งแม่น้ําโขงเป็นส่วนหนึ่งของประเทศสยามก็ดี แต่สยามไม่มีอธิปไตยที่จะตั้งด่านศุลกากรในท้องที่ภายในเขต ๒๕ กิโลเมตรจากฝั่งขวาแม่น้ําโขง บริเวณนั้นจึงมีสินค้าจากอินโดจีนฝรั่งเศสเข้ามาขายได้อย่างเสรี โดยไม่ต้องเสียภาษีศุลกากร ทั้งนี้เป็นไปตามสนธิสัญญาไม่เสมอภาคที่สยาม จําต้องทําไว้กับฝรั่งเศส เมื่อ ร.ศ. ๑๑๒ (พ.ศ. ๒๔๓๖)

อีกประการหนึ่ง แม้ว่าอังกฤษและฝรั่งเศส มิได้ตั้งเจ้าหน้าที่ไปปกครองสยามดังอาณานิคมของเขาก็ตาม แต่เขาก็มีข้อตกลงโดยตรงกับสยาม ให้สยามจำต้องจ้างคนสัญชาติจักรวรรดินิยมเป็นที่ปรึกษา แต่มิใช่ที่ปรึกษาที่ให้ความเห็นตามธรรมดา หากเป็นที่ปรึกษาชนิดมีอำนาจเหนือราชการไทย เช่น กรณีที่ปรีดีได้กล่าวไว้แล้วถึงที่ปรึกษาชาวยุโรปที่สยามจ้างมาประจำศาลต่างประเทศและศาลคดีต่างประเทศนั้น

นอกจากสยามจำต้องทำสัญญาโดยตรงกับอังกฤษและฝรั่งเศสเพื่อจ้างที่ปรึกษาที่มีอำนาจพิเศษดังกล่าวแล้ว สยามก็ยังต้องจ้างที่ปรึกษาชนิดที่มีอิทธิพล (influence) ทั้งนี้สืบมาจากสยามถูกคุกคามที่จะตกเป็นเมืองขึ้นของอังกฤษและฝรั่งเศสตามข้อตกลงระหว่างสองประเทศนั้น ฉบับ ค.ศ. ๑๘๙๖ ฉะนั้นรัฐบาลสยามจึงต้องมี ‘ความ เข้าใจต่อกัน’ (understanding) ที่ไม่เป็นลายลักษณ์อักษรโดยตรงกับอังกฤษและฝรั่งเศส หากต้องปฏิบัติเพื่อมิให้กระทบผลประโยชน์ของประเทศทั้งสองในทางการเมืองและเศรษฐกิจ

ในการนั้นรัฐบาลสยามจึงต้องจ้างคนอังกฤษและฝรั่งเศส เป็นที่ปรึกษาที่มีอิทธิพลเกี่ยวกับราชการส่วนที่ประเทศนั้น ๆ มีผลประโยชน์ อาทิ การคลัง (fi-nance) รวมทั้งการธนาคาร ซึ่งเป็นกุญแจสําคัญทางเศรษฐกิจ สยามจําต้องจ้างชาวอังกฤษเป็น ‘ที่ปรึกษาการคลังของรัฐบาลสยาม’ (Financial Adviser to the Government of Siam) ซึ่งมีฐานะสูงกว่าที่ปรึกษากระทรวงที่ขึ้นต่อเสนาบดีกระทรวงนั้น ๆ แต่ที่ปรึกษาของรัฐบาลสยามมีฐานะถวายความเห็นตรงต่อพระมหากษัตริย์ได้ เพราะตามระบบสมบูรณาฯ พระมหากษัตริย์ทรงเป็นประมุขของรัฐและพระประมุขของรัฐบาล” (ชีวประวัติย่อของนายปรีดี พนมยงค์ หน้า ๑๐๖-๑๐๘)

อย่างไรก็ดี เราควรจะได้ทราบด้วยว่าก่อนที่ท่านปรีดี พนมยงค์ จะได้เจรจาเพื่อแก้ไขสนธิสัญญาไม่เสมอภาคกับนานาประเทศนั้น มีประเทศใดบ้างที่หมดอํานาจพิเศษเหนือสยามระหว่างสงครามโลกครั้งที่ ๑ และยังมีอํานาจพิเศษเหนือสยามภายหลังสงครามโลกครั้งที่ ๑

“ ในระหว่างสงครามโลกครั้งที่ ๑ นั้น ๓ จักรวรรดิ (empire) หมดอํานาจพิเศษเหนือสยาม ดังต่อไปนี้

เมื่อ พ.ศ. ๒๔๖๐ (ค.ศ. ๑๙๑๗) สยามประกาศสงครามต่อจักรวรรดิเยอรมนี และต่อจักรวรรดิออสเตรียและฮังการี ฉะนั้นสนธิสัญญาและข้อตกลงทุกฉบับระหว่างสยามกับประเทศทั้งสองจึงสิ้นสุดลงตามหลักกฎหมายระหว่างประเทศ

ใน พ.ศ. ๒๔๖๐ นั้นเอง จักรวรรดิรุสเซียที่เคยมีอํานาจพิเศษเหนือสยามนั้น ได้มีการ อภิวัฒน์สองครั้ง คือ ครั้งแรกในเดือนกุมภาพันธ์เป็นการอภิวัฒน์ ‘ประชาธิปไตยเจ้าสมบัติ’ (Bour-geois Democratic Revolution) ซึ่งพระเจ้าซาร์นิโคลัสที่ ๒ ต้องสละราชสมบัติ แต่ไม่ทันที่รัฐบาลสยามจะตกลงรับรองรัฐบาลใหม่หรือไม่ ก็เกิดการอภิวัฒน์ใหญ่แห่งเดือนตุลาคม (October Revolution) ตามปฏิทินแห่งรุสเซีย (ซึ่งตรงกับ วันที่ ๗ พฤศจิกายน แห่งปฏิทินเกรโกเรียนที่ใช้ในหลายประเทศปัจจุบันนี้) ที่เปลี่ยนระบบเก่าโดยสิ้นเชิง โดยสถาปนาระบบโซเวียตขึ้นมาแทนที่ซึ่งพัฒนาเป็น “สหภาพโซเวียต” รัฐบาลสยามไม่รับรอง ‘รัฐ’ (state) และ ‘รัฐบาล’ (government) ใหม่ของรุสเซีย ฉะนั้น สนธิสัญญาและข้อตกลงใด ๆ ที่สยามทําไว้กับจักรวรรดิรุสเซียจึงสิ้นสุดไป

- ประเทศจักรวรรดินิยมที่ยังมีอํานาจพิเศษเหนือสยามภายหลังสงครามโลกครั้งที่ ๑ คือ ๑. อังกฤษ ๒. ฝรั่งเศส ๓. สหรัฐอเมริกา ๔. อิตาลี ๕. ญี่ปุ่น ๖. เนเธอร์แลนด์ ๗. เบลเยียม ๘. เดนมาร์ก ๙. สวีเดน ๑๐. นอรเว ๑๑. สเปน ๑๒. โปรตุเกส”

ทั้งหมดนี้ท่านปรีดี พนมยงค์ ได้เขียนสรรเสริญรัฐบาลไทยสมัยสมบูรณาฯ สมัยรัชกาล ที่ ๖ และรัชกาลที่ ๗ ไว้แล้วว่า ได้พยายามหาทางแก้ไขสนธิสัญญาที่ถูกผูกมัดกับประเทศเหล่านั้นตลอดเวลา

ยังมีเอกสารอีกเล่มหนึ่ง คือ หนังสือ ประวัติการทูตของไทย ซึ่งข้าราชการกระทรวงการต่างประเทศได้จัดพิมพ์ขึ้นใน พ.ศ. ๒๕๐๑ ได้พรรณนาโดยสังเขปถึงประวัติความสัมพันธ์ทางการทูตของไทยกับนานาประเทศตั้งแต่สมัยโบราณจนถึง พ.ศ. ๒๔๘๖ (ค.ศ. ๑๙๔๓) ส่วนหนึ่งได้กล่าวตามหลักฐานความเป็นจริงว่า การเจรจาสนธิสัญญากับนานาประเทศในสมัยรัชกาลที่ ๖ นั้น สยามยังไม่ได้เอกราชโดยสมบูรณ์ แต่สยามได้เอกราชโดยสมบูรณ์ในการเจรจาสนธิสัญญาใหม่ภายหลังที่สยามได้มีระบอบการปกครองตามรัฐธรรมนูญแล้ว และได้ระบุปีดังกล่าวไว้ ซึ่งตรงกับช่วงที่ท่านปรีดี พนมยงค์ เป็นรัฐมนตรีว่าการกระทรวงการต่างประเทศ

เพื่อให้ได้ทราบข้อความข้างต้นชัดเจนขึ้น ขอนําข้อความในหน้า ๕๕-๕๖ ในหัวเรื่อง การแก้ไขสนธิสัญญากับนานาชาติ พ.ศ. ๒๔๖๒-๒๔๖๙ (ค.ศ. ๑๙๑๙-๑๙๒๖) และเอกราชสมบูรณ์ พ.ศ. ๒๔๗๕-๒๔๘๐ (ค.ศ. ๑๙๓๒-๑๙๓๗) หน้า ๕๙-๖๒ ในหนังสือ ประวัติการทูตของไทย มาไว้ดังนี้

“การแก้ไขสนธิสัญญากับนานาชาติ พ.ศ. ๒๔๖๒-๒๔๖๘ (ค.ศ. ๑๙๑๙-๑๙๒๖)

ประเทศไทยได้จัดระเบียบการปกครองภายในประเทศตามแผนปัจจุบันแล้ว มูลเหตุที่ได้เกิดมีระบบสภาพนอกอาณาเขตขึ้นในประเทศไทย ก็ย่อมหมดสิ้นไป ฉะนั้น ถ้าจะพูดกันโดยความเป็นธรรมแล้ว นานาชาติที่เกี่ยวข้องก็ควรยอมเลิกสภาพนอกอาณาเขตเสีย

สภาพนอกอาณาเขตมีอุปสรรคใหญ่อยู่ ๒ ประการ คือ ๑. อํานาจศาลกงสุล และ ๒. การจํากัดอัตราศุลกากรเป็นการตายตัว เช่น อัตราศุลกากรสินค้าขาเข้า ไทยจะเก็บเกินอัตราร้อยละ ๓ ของราคาไม่ได้ ซึ่งเป็นอัตราต่ํามากทีเดียว เพราะในขณะนั้นตุรกีซึ่งมีระบบสภาพนอกอาณาเขตอยู่เหมือนกัน ก็ได้รับความยินยอมให้เก็บร้อยละ ๑๑

ได้กล่าวมาแล้วข้างต้นว่า สนธิสัญญาที่ตั้งสภาพนอกอาณาเขตขึ้นนั้น มีข้อบัญญัติไว้ว่า จะแก้ไขเพิ่มเติมได้ก็ด้วยความยินยอมของทั้งสองฝ่าย คือ จะบอกเลิกไม่ได้ ประเทศไทยจึงต้องทําการเจรจาขอแก้ไขสนธิสัญญากับทุกประเทศที่เกี่ยวข้อง และได้เริ่มการขอเจรจาตั้งแต่ พ.ศ. ๒๔๖๒ (ค.ศ. ๑๙๑๙) แต่การเจรจากินเวลาหลายปีจึงเป็นที่ตกลงกันได้ เพราะเมื่อเป็นเรื่องเกี่ยวกับผลประโยชน์ซึ่งชาติต่างประเทศมีอยู่แล้ว การที่จะยอมสละผลประโยชน์นั้นก็มิใช่ง่าย และผลที่ตกลงกันก็เป็นการประนีประนอมกันเป็นธรรมดา

นายปรีดี ท่านผู้หญิงพูนศุข บนเรือสินค้า ระหว่างเดินทาง ไปเจรจากับต่างประเทศ

หลักในสนธิสัญญาที่แก้ไขใหม่นั้น มีอยู่ว่า

๑. ในเรื่องอํานาจศาลกงสุล ให้ยกเลิกอํานาจ ศาลกงสุลเสีย โดยให้คนชาติแห่งต่างประเทศคู่สัญญาขึ้นศาลไทย แต่มีเงื่อนไขว่าจนกว่าจะประกาศและใช้ประมวลกฎหมายครบถ้วนแล้ว และต่อไปอีก ๕ ปี ถ้าพนักงานทูตหรือกงสุล เห็นสมควรเพิกถอนคดีที่คนชาติของตนเป็นจําเลย ไปพิจารณาพิพากษาเสียเอง เพื่อประโยชน์แก่ความยุติธรรม ก็ถอนคดีไปได้ แต่จะถอนไปจาก ศาลฎีกาไม่ได้ และ

๒. ในเรื่องพิกัดอัตราศุลกากรไทยมีอิสรภาพในการตั้งพิกัดอัตราศุลกากร แต่ก็ยังมีข้อจํากัดอยู่บ้าง เช่น สนธิสัญญาพาณิชย์และการเดินเรือกับอังกฤษ จํากัดไว้ว่า ภายในระยะเวลา ๑๐ ปี ไทยจะไม่เก็บศุลกากรด้ายดิบ ด้ายเย็บผ้า ผ้าและสรรพสิ่งอื่น ๆ ที่ทําด้วยฝ้าย เหล็ก เหล็กกล้า และสิ่งต่าง ๆ ที่ทําด้วยเหล็ก หรือ เหล็กกล้า กับทั้งเครื่องจักรและส่วนของเครื่องจักร ในอัตราสูงกว่าร้อยละ ๕ ของราคา

เอกราชสมบูรณ์

๑. พ.ศ. ๒๔๗๕-๒๔๘๐ (ค.ศ. ๑๙๓๒-๑๙๓๗)

ใน พ.ศ. ๒๔๗๕ (ค.ศ. ๑๙๓๒) ประเทศไทยได้เปลี่ยนระบอบการปกครองจากแบบสมบูรณาญาสิทธิราชย์มาเป็นแบบรัฐธรรมนูญ และในหลัก ๖ ประการ (ของคณะราษฎร) ที่ตั้งขึ้นเป็นหลักมูลนโยบาย ก็มีหลักเอกราชเป็นหลักที่ ๑ คือ จะต้องจัดการเอาอำนาจอธิปไตยกลับคืนมาให้ได้เต็มที่ และจะต้องปลดเปลื้องข้อผูกพันอันเป็นอุปสรรคต่อทางก้าวหน้าของชาติ

อุปสรรคเช่นว่านี้ได้แก่ ๑. ความไม่สมบูรณ์ในอํานาจอธิปไตยของไทยบางประการ ซึ่งมีอยู่ชั่วคราว ๒. ข้อผูกมัดที่ไม่เสมอภาคบางประการ และ ๓. ข้อถ้อยทีถ้อยผูกพันบางประการ ซึ่งมีผลจํากัดเสรีภาพของไทยในการวางนโยบายแห่งชาติเกินสมควรไป

๑.  ในเรื่องอํานาจศาล ประเทศส่วนมาก ยังมีสิทธิถอนคดีที่คนชาติของเขาเป็นจําเลยไปจากศาลไทย นอกจากศาลฎีกา เพื่อเอาไปพิจารณาพิพากษาในศาลกงสุลได้ ทั้งนี้จนกว่าจะได้ประกาศและใช้ประมวลกฎหมายครบถ้วนแล้ว และต่อไปอีกห้าปี และในเรื่องพิกัดอัตราศุลกากรก็มีข้อจํากัดการเก็บอากรสินค้าขาเข้าบางอย่าง เช่น ฝ้าย และวัตถุทําด้วยฝ้าย เหล็ก กับวัตถุทําด้วยเหล็ก รถยนต์ เครื่องจักร หมวก นมข้น และเหล้า ทั้งนี้มีกําหนด ๑๐ ปี ซึ่งจะสิ้นสุดลงก็ใน พ.ศ. ๒๔๗๙ (ค.ศ. ๑๙๓๖)

๒. ไทยถูกผูกมัดฝ่ายเดียวในเรื่อง ก. การคืนอากรกระสอบป่าน ข. สิทธิเก็บศุลกากรในเขต ๒๕ กิโลเมตรทางชายแดนแม่น้ําโขง ค. การให้ผลปฏิบัติอย่างคนชาติพื้นเมืองในเรื่องอสังหาริมทรัพย์ และ ง. การยอมรับสัญชาติต่างประเทศของคนบางประเภท ซึ่งเกิดในประเทศไทย และ

๓. ไทยตั้งการผูกขาด หรือเรียกเกณฑ์เพื่อการทหารไม่ได้ ประเทศไทยในระบอบรัฐธรรมนูญได้รีบจัดการออกประมวลกฎหมายให้ครบถ้วน คือ ได้ออกประมวลกฎหมายแพ่งและพาณิชย์ บรรพ ๕ และบรรพ ๖ ประมวลกฎหมายวิธีพิจารณาความแพ่ง ประมวลกฎหมายวิธีพิจารณาความอาญา และกฎหมายว่าด้วยธรรมนูญศาล ซึ่งได้ประกาศ และใช้เป็นอันครบถ้วนใน พ.ศ. ๒๔๗๘ (ค.ศ. ๑๙๓๕) ฉะนั้นสิทธิถอนคดีจะสิ้นสุดลงก็ต่อใน พ.ศ. ๒๔๘๓ (ค.ศ. ๑๙๔๐)

เพื่อปลดเปลื้องอุปสรรคดังกล่าวแล้วข้างต้น รัฐบาลในระบอบรัฐธรรมนูญได้ดําเนินการเจรจาทําสนธิสัญญาใหม่กับนานาประเทศ เพื่อให้สนธิสัญญาใหม่เป็นแบบเดียวกับที่อารยประเทศทําต่อกัน คือ แบบสนธิสัญญาเสมอภาค โดยถือหลักการถ้อยทีถ้อยปฏิบัติต่อกัน หลักความเป็นธรรมและหลักคุณประโยชน์แก่กันและกันเป็นเกณฑ์ กล่าวคือให้ผลปฏิบัติอย่างชาติที่ได้รับอนุเคราะห์ยิ่งในเรื่องการพาณิชย์และการเดินเรือ และให้ผลปฏิบัติอย่างชาติพื้นเมืองในเรื่องภาษีอากร สนธิสัญญาเหล่านี้มีกําหนดอายุ ๕ ปี และต่อจากนั้นก็บอกเลิกได้ เผื่อว่าถ้ามีข้อความใดยังไม่สะดวกในทางปฏิบัติ จะได้ทําการแก้ไขใหม่ได้

รูปชุดนี้นายปรีดีเป็นผู้จัดวางภาพเองเพื่อแสดงถึงการลงนามยกเลิกสนธิสัญญาที่ไม่เสมอภาคกับประเทศ มหาอ่านาจต่าง ๆ
บนซ้าย ระหว่างสยามและสหรัฐอเมริกา เมื่อวันที่ ๑๐ ตุลาคม พ.ศ. ๒๔๘๐
บนขวา ระหว่างสยามและสหราชอาณาจักร วันที่ ๒๓ ตุลาคม พ.ศ. ๒๔๙๐
กลางซ้าย ระหว่างสยามและญี่ปุ่น วันที่ ๘ พฤศจิกายนพ.ศ. ๒๔๘๐
กลางขวา ระหว่างสยามและ อิตาลี วันที ๓ ธันวาคมพ.ศ. ๒๔๘๐
ล่างซ้าย ระหว่างสยามและฝรั่งเศส ๘ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๘๐
ล่างขวา ระหว่างสยามและเยอรมนี ๓๐ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๘๐

โดยสนธิสัญญาเหล่านี้ ประเทศไทยได้รับอิสรภาพในเรื่องอำนาจศาลและการภาษีอากรกลับคืนมาโดยเต็มที่ ศาลยุติธรรมของไทยชำระชาวต่างประเทศได้เหมือนกับคนไทย ส่วนศุลกากรและภาษีอากรอย่างอื่นก็เก็บได้ตามที่เห็นสมควร อนึ่ง จะเรียกเกณฑ์เพื่อการทหารและตั้งการผูกขาดก็ได้ จะเอาบุคคลทั้งปวงที่เกิดในประเทศไทยไว้เป็นคนชาติไทยก็ได้ และจะสงวนที่ดินสาธารณสมบัติของแผ่นดินที่ยังไม่มีเจ้าของไว้ให้แก่คนชาติไทยก็ได้ ประเทศไทยกลับเป็นเอกราชโดยสมบูรณ์แล้ว”

ความจริงแล้วการเจรจาแก้ไขสนธิสัญญาที่ไม่เสมอภาคกับนานาประเทศทั้งในสมัยสมบูรณาฯ มาจนถึง พ.ศ. ๒๔๘๐ นี้ ยังมีรายละเอียดปลีกย่อยต่าง ๆ อีกหลายประการที่น่าจะรวบรวมเป็นเล่มต่างหาก เช่น พิธีสารต่าง ๆ ของแต่ละประเทศรวมทั้งบางประเทศได้ยินยอมให้แก้ไขทั้ง ๆ ที่สนธิสัญญาเดิมยังไม่หมดอายุ เป็นต้น นอกจากที่ท่านปรีดี พนมยงค์ ได้เขียนไว้ในชีวประวัติย่อของท่านเองแล้ว ยังมีจากเอกสารอื่น ๆ อีกไม่น้อยที่เสริมให้กิจกรรมด้านนี้สมบูรณ์ยิ่งขึ้นไปอีก อย่างไรก็ดีมีข้อเขียนในหนังสือชีวประวัติตอนหนึ่งที่จะละเว้นเสียมิได้ในการนำมาเสริมต่อไว้ ณ ที่นี้ คือส่วนที่เกี่ยวกับอดีตเสนาบดีสองพระองค์ และพระยากัลยาณไมตรี (หน้า ๑๓๕-๑๓๙) ดังนี้

“ปรีดีขอถวายพระเกียรติแด่สมเด็จกรมพระยาเทววงศ์วโรปการ และกรมหมื่นเทววงศ์วโรทัย อดีตเสนาบดีว่าการกระทรวงการต่างประเทศ สมัยรัชกาลที่ ๖ และรัชกาลที่ ๗ ซึ่งทรงมีวิริยะอุตสาหะแก้ไขสนธิสัญญากับนานาประเทศระหว่างเวลาเจ็ดปี (ตั้งแต่ พ.ศ. ๒๔๖๒-๒๔๖๙) อันเป็นผลให้นานาประเทศลดหย่อนผ่อนอํานาจ และสิทธิพิเศษหลายประการที่มีอยู่เหนือสยาม และปรีดีขอความเป็นธรรมให้แก่พระยากัลยาณไมตรีคนแรก ซึ่งมีนามว่า ‘เวสเตนการ์ด’ ที่ ปรึกษากระทรวงการต่างประเทศ

คําบอกเล่า (Hearsay) เรื่อง ดร. แซร์ เป็น ผู้แก้ไขสนธิสัญญาเลิกสิทธินอกอาณาเขตของนานาประเทศเหนือสยาม

ภายหลังรัฐประหาร พ.ศ. ๒๔๙๐ (ค.ศ. ๑๙๔๗) ปรีดีต้องลี้ภัยจากประเทศไทยไปอาศัยอยู่ในต่างประเทศเป็นเวลา ๓๖ ปีนั้น ได้มีบุคคลโฆษณาในสถานศึกษาและในหลายวงการว่า ดร. แซร์ ซึ่งได้รับพระราชทานสัญญาบัตรเป็นพระยากัลยาณไมตรี เป็นผู้มีบุญคุณสําคัญแก่ชาติไทยในการแก้ไขสนธิสัญญาเลิกสภาพสิทธินอกอาณาเขต ที่นานาประเทศมีอยู่เหนือประเทศนั้นให้หมดสิ้นไป ผู้สอนบางสถาบันได้ชักจูงให้นักเรียนรําลึกถึงบุญคุณของท่านเจ้าคุณคนนั้น

ปรีดีขอชี้แจงว่า ปรีดีมีมิตรภาพอันดีกับ ดร. แซร์ ตั้งแต่ปรีดีพบท่านที่กรุงวอชิงตัน เมื่อ พ.ศ. ๒๔๗๘ คือปรีดีได้ไปพบ มร. คอเดลล์ ฮัล รัฐมนตรีว่าการกระทรวงการต่างประเทศ ส.ร.อ. (เรียกชื่อตําแหน่งเป็นภาษาอังกฤษว่า “Secretary of State”) เพื่อขอทาบทามถึงความปรารถนาของรัฐบาลสยามที่จะทําสนธิสัญญาใหม่ เพื่อยกเลิกสนธิสัญญาไม่เสมอภาค รมต. ว่าการกระทรวงการต่างประเทศอเมริกันจึงมอบให้ ดร. แซร์

ขณะนั้นเป็น ‘ผู้ช่วยปลัดกระทรวงการต่างประเทศ’ เป็นผู้ติดต่อกับปรีดีถึงหลักการในการเจรจานั้น ดร. แซร์ ได้รับข้อเสนอของปรีดีที่ขอให้ ส.ร.อ. ยอมตกลงทําสนธิสัญญาฉบับที่ทําไว้กับ ส.ร.อ. เมื่อ พ.ศ. ๒๔๖๓ รายละเอียดปรากฏในโทรเลขของปรีดี ส่งจากวอชิงตันรายงานพระยาพหลฯ นายกรัฐมนตรี ปรีดีจึงขอให้ท่านผู้ปรารถนาสัจจะสังเกตว่าถ้าสยามได้เอกราชสมบูรณ์แล้วตามสนธิสัญญากับ ส.ร.อ. ฉบับ พ.ศ. ๒๔๖๓ ดร. แซร์ ก็คงปฏิเสธข้อเสนอของปรีดี แต่ท่านได้รับข้อเสนอของปรีดีไว้พิจารณาด้วยดี พร้อมทั้งให้คําแนะนําบางประการ ปรีดีจึงขอชี้แจงต่อท่านที่ปรารถนาสัจจะดังต่อไปนี้

๑. ที่ปรึกษาชาวอเมริกันซึ่งเป็นที่ปรึกษากระทรวงการต่างประเทศได้รับพระราชทานสัญญาบัตร ‘พระยากัลยาณไมตรี’ นั้นมีสองคน คือ

(ก) คนแรกชื่อ ‘Westengard’ (เวสเตน การ์ด) ได้เข้ามารับราชการในรัชกาลที่ ๕ และ รับราชการต่อมาในรัชกาลที่ ๖ จนถึง พ.ศ. ๒๔๖๕ (ค.ศ. ๑๙๒๒) จึงกราบถวายบังคมลาออกจากราชการกลับไป ส.ร.อ.

ท่านผู้นี้ได้มีความชอบในราชการในฐานะที่ท่านรับราชการนานและในระหว่างสงครามโลกครั้งที่ ๑ ท่านก็ได้ช่วยให้คําปรึกษาแก่รัฐบาลสยามในการประกาศสงครามกับจักรวรรดิเยอรมนีและจักรวรรดิออสเตรีย-ฮังการี ตลอดจนวิธีการยึดทรัพย์เชลยรวมทั้งการยึดเรือเดินทะเลของจักรวรรดิทั้งสองที่ได้หลบเข้ามาจอดอยู่ในแม่น้ําเจ้าพระยาก่อนที่สยามประกาศสงครามกับจักรวรรดิทั้งสองดังกล่าวนั้น ท่านผู้นี้มีความรู้ในกฎหมายระหว่างประเทศอย่างลึกซึ้ง เช่น ท่านได้แต่งเรื่องกฎหมายทะเลลงพิมพ์ในนิตยสารชื่อ สมุทสาร ซึ่งรัชกาลที่ ๖ ได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ จัดให้มีขึ้น (ในขณะที่ปรีดีเป็นนักเรียนกฎหมายที่กระทรวงยุติธรรม ก็ได้ศึกษาบทความเรื่องกฎหมายทะเลของท่านผู้นั้น) เมื่อเสร็จสงครามโลกครั้งที่ ๑ แล้ว ท่านก็ได้ช่วยสมเด็จกรมพระยาเทววงศ์วโรปการเจรจาแก้ไขสนธิสัญญากับ ส.ร.อ. ฉบับ พ.ศ. ๒๔๖๓ (ค.ศ. ๑๙๒๐) และได้ช่วยกรมหมื่นเทววงศ์วโรทัย (พระองค์เจ้าไตรทศประพันธ์) รักษาการแทนเสนาบดีกระทรวงการต่างประเทศในการตระเตรียมแก้ไขสนธิสัญญากับญี่ปุ่น

รัชกาลที่ ๖ ได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ พระราชทานบรรดาศักดิ์เป็น ‘พระยากัลยาณไมตรี’ คนแรก ฉะนั้นถ้าจะถือว่าสนธิสัญญากับ ส.ร.อ. ฉบับ พ.ศ. ๒๔๖๓ (ค.ศ. ๑๙๒๐) เป็นตัวอย่างแห่งการที่จักรวรรดินิยมยกเลิกอํานาจและสิทธิพิเศษเหนือสยามแล้ว พระยากัลยาณไมตรีคนแรก (มร. เวสเตนการ์ด) ก็มีความชอบในฐานะที่ปรึกษาเสนาบดี มิใช่ ดร. แซร์ ซึ่งเป็นพระยากัลยาณไมตรีคนที่ ๒ เพราะคนหลังนี้เพิ่งเข้ามารับราชการสยามเมื่อ ค.ศ. ๑๙๒๓ (พ.ศ. ๒๔๖๖) ถึง ค.ศ. ๑๙๓๐ (พ.ศ. ๒๔๗๓) ดังปรากฏหลักฐานจากหนังสือสารานุกรม (Webster's Biographical Dictionary) หน้า ๑๓๑๘ ที่ถ่ายภาพลงพิมพ์ไว้ ดังต่อไปนี้

หนังสือสารานุกรม (Webster's Biographical Dictionary) หน้า ๑๓๑๘ 

ฉะนั้น ปรีดีจึงขอให้ท่านที่มีใจเป็นธรรมโปรดให้ความเป็นธรรมแก่พระยากัลยาณไมตรีคนที่ ๑ (เวสเตนการ์ด) ซึ่งเป็นผู้เบิกทางก่อนที่ ดร. แซร์ จะเข้ามารับราชการในสยาม

(๒) ปรีดีขอให้ท่านผู้มีใจเป็นธรรมโปรดถวายพระเกียรติแด่สมเด็จกรมพระยาเทววงศ์วโรปการและกรมหมื่นเทววงศ์วโรทัย อดีตเสนาบดีกระทรวงการต่างประเทศ สมัยรัชกาลที่ ๖ และรัชกาลที่ ๗

ท่านที่มีใจเป็นธรรมเมื่อได้ทราบความจริงที่ปรีดีได้เสนอข้างต้นนั้นแล้วถึงความชอบของ มร. เวสเตนการ์ด ซึ่งเป็นพระยากัลยาณไมตรีคนแรกก็ขอให้ถวายพระเกียรติแด่สมเด็จกรมพระยาเทววงศ์วโรปการซึ่งเป็นเสนาบดีการต่างประเทศตั้งแต่ พ.ศ. ๒๔๒๙ จนกระทั่งสิ้นพระชนม์ในรัชกาลที่ ๖ เมื่อ พ.ศ. ๒๔๖๖ ซึ่งเป็นประวัติการณ์ที่ทรงดํารงตําแหน่งเสนาบดีกระทรวงต่างประเทศเป็นเวลาถึง ๓๗ ปี ซึ่งทรงรอบรู้ในวิชาการระหว่างประเทศและทรงชํานาญการระหว่างประเทศเป็นเวลาช้านานนั้นก็ย่อมจะมีความรู้ความชํานาญสูง หรือเหนือกว่า ดร. แซร์ มาก ส่วนกรมหมื่นเทววงศ์วโรทัย (พระองค์ไตรทศประพันธ์) ก็ได้ทรงมีความรู้ในวิชารัฐศาสตร์ทางการทูตและเคยเป็นอัครราชทูต อีกทั้งดํารงตําแหน่งปลัดทูลฉลองกระทรวงการต่างประเทศ และทรงดํารงตำแหน่งเสนาบดีกระทรวงการต่างประเทศสืบต่อสมเด็จกรมพระยาเทววงศ์วโรปการ

ส่วน ดร. แซร์ นั้นได้ปริญญาตรีกฎหมายแห่งมหาวิทยาลัย Harvard ซึ่งมีชื่อเสียงก็จริง แต่เสนาบดีไทยทั้งสองพระองค์นั้นก็ทรงมีความรู้ความชำนาญไม่น้อยกว่า ดร. แซร์ แต่ ด.ร. แซร์ อาจมีอิทธิพลในรัฐบาลอยู่บ้าง เพราะเป็นลูกเขย (ชามาดา) ของอดีตประธานอธิบดีวิลสัน แต่ในขณะที่รัฐบาลสยามจ้าง ดร. แซร์ เป็นที่ปรึกษานั้น ประธานธิบดีวิลสันได้พ้นตำแหน่งไปแล้ว

อย่างไรก็ตามผู้มีใจเป็นธรรมไม่ควรยกให้ ดร. แซร์มีความชอบยิ่งกว่าเสนาบดีสองพระองค์ของสยามดังที่ปรีดีได้อ้างพระนามของพระองค์ไว้ข้างต้นนั้น เพราะเหตุดังต่อไปนี้

ข้อเท็จจริงปรากฏตามหลักฐานว่า เมื่อได้ประกาศใช้สัญญาสันติภาพฉบับแวร์ไซส์และ ฉบับแซงต์-แยร์แมงฯ ใน พ.ศ. ๒๔๖๒ (ค.ศ. ๑๙๑๙) แล้ว สมเด็จกรมพระยาเทววงศ์ฯ เสนาบดีว่าการต่างประเทศสมัยนั้นก็ได้เจรจาทําสนธิสัญญาใหม่กับรัฐบาล ส.ร.อ. โดยไม่ชักช้า อันเป็นผลสําเร็จใน พ.ศ. ๒๔๖๓ (ค.ศ. ๑๙๒๐) ก่อนที่ ดร. แซร์จะเดินทางเข้าไปรับราชการเป็นที่ปรึกษาของรัฐบาลสยาม

เสร็จจากสนธิสัญญากับ ส.ร.อ. ฉบับนั้น สมเด็จฯ ก็ได้ทรงเริ่มเจรจากับรัฐบาลญี่ปุ่นไปได้มากแล้ว พระองค์ก็สิ้นพระชนม์ในเดือนมิถุนายน พ.ศ. ๒๔๖๖ ครั้นแล้วพระองค์เจ้าไตรทศ (ต่อมาทรงพระอิสริยยศ ‘กรมหมื่นเทววงศ์วโรทัย’) ได้ดํารงตําแหน่งเสนาบดีว่าการต่างประเทศสืบต่อมา พระองค์ก็ได้ทรงเจรจาสนธิสัญญาใหม่กับญี่ปุ่นจนลงพระนามได้ในเดือนมีนาคม พ.ศ. ๒๔๖๖

ส่วนสนธิสัญญากับประเทศอื่น ๆ ที่ทําไว้ ตั้งแต่ พ.ศ. ๒๔๖๗ ถึง พ.ศ. ๒๔๖๙ นั้น กรมหมื่นเทววงศ์วโรทัย ทรงอํานวยการรับผิดชอบในฐานะเสนาบดี ดร.แซร์มีความดีความชอบเพียงในฐานะที่ปรึกษา”

๓. เรื่องอื่น ๆ ภายหลังจากนั้น

การดําเนินกิจกรรมด้านการต่างประเทศของท่านปรีดี พนมยงค์ เป็นที่ทราบกันดีว่า มิใช่มีแต่ในราชการกระทรวงการต่างประเทศเท่านั้น มีอีกหลายเรื่องที่เป็นความเป็นความตายของประเทศชาติ ของคนไทยทั้งชาติ อาทิ การเสี่ยงชีวิตดําเนินกิจการใต้ดินต่อสู้กับชาติที่เข้ามายึดครองประเทศ จนเป็นที่ยอมรับกันไปทั่วโลกและทําให้ประเทศไทยพ้นภาวะความเป็นประเทศที่แพ้สงคราม รวมทั้งช่วยให้คนไทยด้วยกันพ้นภาวะอาชญากรสงครามเช่นประเทศอื่น ๆ แต่เรื่องนี้ท่านผู้อ่านคงได้ทราบจากอีกบทหนึ่งต่างหากในหนังสือเล่มนี้แล้ว

อย่างไรก็ดี ยังมีกิจกรรมด้านต่างประเทศเกี่ยวกับประเทศเพื่อนบ้านใกล้เคียงอีกด้วย จะเรียกว่าเป็นนโยบายของท่านก็ได้ แม้ว่าในเวลานั้นเกือบจะพ้นจากตําแหน่งหน้าที่ทางการเมืองใด ๆ แล้วก็ตาม ทั้งนี้ขอนำส่วนหนึ่งในปาฐกถาของนายวงศ์ พลนิกร อดีตรัฐมนตรีช่วยว่าการต่างประเทศ ซึ่งแสดง ณ หอประชุมมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ เมื่อวันที่ ๑๑ พฤษภาคม ๒๕๓๑ มาให้ทราบถึงนโยบายและการดําเนินงานของท่านอาจารย์ปรีดีในเรื่องนี้ ดังต่อไปนี้

บทบาทของท่านปรีดี พนมยงค์ เกี่ยวกับการต่อสู้เพื่อเอกราชและอิสรภาพของประเทศในอินโดจีน

ในระยะก่อนสงครามโลกครั้งที่ ๒ จะยุติลงปรากฏว่าได้มีการเคลื่อนไหวของบรรดาผู้นําทางการเมืองและประชาชนที่รัก ความเป็นเอกราชและอิสรภาพในบรรดาประเทศเมืองขึ้นในเอเชียและที่อื่นทั่วโลก เพื่อให้ได้มาซึ่งอิสรภาพหลุดพ้นจากการเป็นเมืองขึ้นของบรรดาประเทศล่าเมืองขึ้นในภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ ซึ่งทุกประเทศเป็นเมืองขึ้นนอกจากประเทศไทย ได้มีการเคลื่อนไหวเพื่อความเป็นเอกราชและอิสรภาพหลุดพ้นจากการเป็นเมืองขึ้นเช่นเดียวกัน

ท่านปรีดี พนมยงค์ ได้ติดตามอย่างใกล้ชิดและติดตามความเคลื่อนไหวนั้นตลอดมา โดยการติดต่อส่วนตัวกับผู้นําทางการเมืองของประเทศเมืองขึ้นเหล่านั้น และส่งผู้แทนไปร่วมประชุมเพื่อติดตามความเคลื่อนไหวต่าง ๆ ที่จัดขึ้น และผู้นำทางการเมืองของประเทศเมืองขึ้นเหล่านั้นต่างก็มองเห็นคุณค่าของประเทศไทยซึ่งเป็นประเทศเอกราชประเทศเดียวในภูมิภาคแถบนี้ และตัวท่านปรีดี พนมยงค์ ในการที่จะต่อสู้ให้ได้มาซึ่งเอกราชและอิสรภาพการประชุมเคลื่อนไหวของผู้นําทางการเมืองได้มีขึ้นหลายแห่งในรูปแบบและภายใต้ชื่อแตกต่างกัน เช่น ปี ค.ศ. ๑๙๔๖ อูอองซาน ผู้นําทางการเมืองพม่า เสนอให้มีการประชุมระหว่างประเทศในเอเชียเพื่อพิจารณาหาทางดําเนินการให้บรรดาประเทศเมืองขึ้นในเอเชียได้บรรลุถึงอิสรภาพโดยเร็วที่สุดต่อมา ผู้นําทางการเมืองอินโดนีเซีย โซร์จันสจาห์รีร์ ได้เสนอให้กลุ่มประเทศในเอเชียได้รวมกลุ่มเพื่อป้องกันไม่ให้บรรดาประเทศในภูมิภาคนี้ตกไปร่วมอยู่ในการขัดแย้งประเทศมหาอำนาจ ในปี ค.ศ. ๑๙๔๗ บัณฑิต เนห์รู ผู้นำทางการเมืองของอินเดีย ได้จัดให้มีการประชุมในเอเชียขึ้นที่กรุงเดลี และต่อมาก็ได้มีการประชุมพบปะระหว่างผู้นำทางการเมืองของประเทศเมืองขึ้นในภูมิภาคนี้หลายครั้ง วัตถุประสงค์สำคัญของการประชุม และการเคลื่อนไหวก็คือ ผนึกกําลังกันเพื่อต่อสู้ ให้ได้มาซึ่งเอกราชและอิสรภาพ หลุดพ้นจาก การเป็นเมืองขึ้นนั่นเอง

ในหลวงรัชกาลที่ ๘ ทรงรับการเคารพจากกองทัพสัมพันธมิตรที่สวนสนามผ่านที่ประทับ ภายหลังสงครามโลกครั้งที่ ๒ ยุติ

ในประเทศไทย ราวเดือนกรกฎาคม ๒๔๙๐ (ค.ศ. ๑๙๔๗) ท่านปรีดี พนมยงค์ ได้สนับสนุนให้มีการประชุมขึ้นที่กรุงเทพฯ ได้มีผู้นำทางการเมืองในภูมิภาคนี้ เช่น ลาว กัมพูชา และอินโดนีเซีย ฯลฯ มาร่วมประชุม และเมื่อเสร็จการประชุมแล้ว ก็ได้ออกปฏิญญากรุงเทพฯ ๑๙๔๗ สาระสำคัญของการตกลงกันก็คือ จะผนึกกำลังเพื่อต่อสู้การกลับคืนมาของประเทศล่าเมืองขึ้น และต่อมาเมื่อเดือนกันยายนปีเดียวกัน ผู้นําทางการเมืองของประเทศเหล่านั้นก็ได้มาประชุมกันที่กรุงเทพฯ อีกครั้ง และได้ก่อตั้งสันนิบาตเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ (Southeast Asia League) ขึ้น โดยมีวัตถุประสงค์ในการที่จะร่วมมือประสานงานและแลกเปลี่ยนวัฒนธรรมกันในระหว่างประเทศภูมิภาคนี้ ซึ่งจะนําไปสู่สันติภาพในภูมิภาคนี้ สันนิบาตมีคําขวัญว่า Unity in Southeast Asia ซึ่งวัตถุประสงค์อันแท้จริงก็คือ การผนึกกําลังกันเพื่อต่อต้านการกลับคืนมาของลัทธิอาณานิคมนับว่าเป็นครั้งแรกของการพยายามรวมกลุ่มของประเทศในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ ซึ่งประเทศไทยได้มีบทบาทเข้าไปร่วมอยู่ด้วย แต่เป็นที่น่าเสียดายเนื่องจากต่อมาอีกเป็นเวลาเพียงเล็กน้อย ได้มีการเปลี่ยนแปลงทางการเมืองขึ้นในประเทศ เกิดรัฐประหารขึ้นใน พ.ศ. ๒๔๙๐ ผู้ขึ้นมาปกครองประเทศไทยโดยรัฐประหารในครั้งนั้น ได้นําเรื่องการก่อตั้งสันนิบาตนี้เป็นเครื่องทำลายล้างท่านปรีดีและผู้สนับสนุน โดยเสกสรรปั้นเรื่องกล่าวหาว่า แผนการก่อตั้งสันนิบาตนี้เป็นแผนที่จะนำประเทศไปสู่การปกครองระบบสาธารณรัฐ ปี ๒๔๙๐ นับเป็นจุดตั้งต้นที่ประเทศไทยเราเริ่มตกไปอยู่ภายใต้สงครามจิตวิทยา สงครามโฆษณาชวนเชื่อ และสงครามตัวแทนของมหาประเทศ นอกเหนือจากการเป็นการทําลายและเป็นอุปสรรคต่อการพัฒนาการปกครองระบอบประชาธิปไตยของบ้านเมืองเราในเวลาต่อมาเป็นเวลานาน และยังกระทําให้เรื่องราวและอุดมการณ์ของสันนิบาตต้องสิ้นสุดลงด้วย

แม้ในการประชุมกรรมการไกล่เกลี่ยระหว่างฝรั่งเศสกับไทย ณ กรุงวอชิงตัน สหรัฐอเมริกา เมื่อเดือนกรกฎาคม ค.ศ. ๑๙๔๗ เพื่อพิจารณาเกี่ยวกับการคืนดินแดนที่ประเทศไทยได้มาจากประเทศอินโดจีนของฝรั่งเศสในระหว่างสงครามมหาเอเชียบูรพา ผู้แทนฝรั่งเศสได้เสนอตั้งสหภาพเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ (Pan Southeast Asia Union) ขึ้น ซึ่งประเทศไทยได้ยอมรับตามข้อเสนอของฝรั่งเศส แต่ได้เสนอเงื่อนไขว่า ในการเสนอตั้งสหภาพนั้น จะต้องให้ประเทศกัมพูชาและลาวเข้าเป็นสมาชิกในฐานะรัฐเอกราชด้วย เท่ากับเสนอให้ฝรั่งเศสให้อิสรภาพแก่ประเทศกัมพูชาและลาว เพราะทราบดีว่าฝรั่งเศสจะยังไม่พร้อมให้เอกราชแก่ทั้งสองประเทศ ในที่สุดฝรั่งเศสไม่สามารถจะรับข้อเสนอได้

จากเรื่องนี้เป็นการแสดงถึงแนวความคิดและความพยายามของท่านปรีดี พนมยงค์ ซึ่งเป็นผู้รับผิดชอบในการปกครองบ้านเมืองขณะนั้น ในการสนับสนุนให้ประเทศเพื่อนบ้านที่เป็นเมืองขึ้นได้รับเอกราช และอิสรภาพ เคยได้รับฟังคําอธิบายจากท่านปรีดี พนมยงค์ ว่า ในอนาคตหากประเทศเมืองขึ้นได้รับ เอกราช และอิสรภาพ และรวมผนึกกําลังกัน ก็จะสามารถทําให้ประเทศไทยและประเทศเหล่านั้นสามารถกําหนดชะตากรรมของตนเองได้โดยอิสระหลุดพ้นจากการตกอยู่ภายใต้อิทธิพลการบีบบังคับและชักจูงทางการเมือง เศรษฐกิจ และการทหาร จากมหาประเทศ ดังเช่นในอดีต

นอกจากนั้น ในด้านการต่อสู้เพื่อเอกราชและอิสรภาพของประเทศเมืองขึ้นทั้งสามในอินโดจีน คือ ลาว กัมพูชา และเวียดนาม ท่านปรีดี พนมยงค์ ได้ให้ความเห็นในการสนับสนุนและช่วยเหลือทั้งทางตรงและทางอ้อมต่อขบวนการต่อสู้เพื่อเอกราชและอิสรภาพในประเทศทั้งสามมาตั้งแต่ต้น ร่วมกับผู้นําทางการเมืองบางคนและประชาชนในภาคอีสานที่สนับสนุนขบวนการกอบกู้เอกราชและอิสรภาพนั้นด้วย

ด้วยเหตุนี้บรรดาผู้นําทางการเมืองและประชาชนในประเทศอินโดจีนทั้งสามจึงยกย่องและนับถือท่านปรีดี พนมยงค์ และครอบครัวมาจนถึงขณะนี้ ผู้นําของประเทศเหล่านั้นภายหลังจากการกอบกู้เอกราชและอิสรภาพเสร็จแล้ว ได้กล่าวเปิดเผยให้ประชาชนของเขา และคนไทยที่ได้พบปะทราบอยู่เสมอว่า ในการ กอบกู้เอกราชและอิสรภาพของเขานั้น คนไทยมีความเห็นอกเห็นใจ สนับสนุนและช่วยเหลือ ซึ่งเขาจะไม่มีวันลืมเลย คนไทยที่เขากล่าวถึงนั้นย่อมหมายความถึงท่านปรีดี พนมยงค์ และผู้นําทางการเมืองในภาคอีสานและประชาชนคนไทย ซึ่งมีความเห็นอกเห็นใจ สนับสนุนช่วยเหลือต่อการดําเนินการกอบกู้เอกราชของเขา”

ท่านปรีดี พนมยงค์ กับสันติภาพ จากปาฐกถา ตอนหนึ่งของนายวงศ์ พลนิกร

“แนวความคิดเกี่ยวกับสันติภาพและการแก้ปัญหาโดยสันติวิธีเป็นสิ่งที่ท่านปรีดีได้ยึดถือตลอดมา การแก้ปัญหาระหว่างประเทศก็เช่นกัน ท่านยึดถือความถูกต้อง ความชอบธรรม และการแก้ปัญหาโดยสันติวิธี ภายหลังจากที่ท่านกลับจากเยือนยุโรป สหรัฐอเมริกา และญี่ปุ่น เมื่อปี ๒๔๗๘ แล้ว ท่านได้มองเห็นการตั้งเค้าของสงคราม จึงได้ผลักดันให้มีกฎหมายว่าด้วยความเป็นกลางขึ้นในปี ๒๔๘๒ เจตนาของกฎหมายฉบับนี้ก็คือ ประเทศไทยจะรักษาความเป็นกลาง...แต่เป็นที่น่าเสียดายเมื่อสงครามมหาเอเชียบูรพาเกิดขึ้น รัฐบาลขณะนั้นได้เข้าข้างญี่ปุ่น ท่านปรีดีจึงได้จัดทำภาพยนตร์เรื่อง พระเจ้าช้างเผือก ขึ้น มิใช่เพื่อความบันเทิงเริงรมย์ หากเป็นทัศนคติเกี่ยวกับสันติภาพ โดยเห็นว่าสันติภาพเป็นของมีคุณค่าและหาได้ยากยิ่ง ในคํานำเรื่องนี้ ท่านได้เขียนไว้ว่า

‘เรื่องนี้เขียนขึ้นเพื่ออุทิศให้แก่สันติภาพ เพราะชัยชนะแห่งสันติภาพนั้นมิได้มีชื่อเสียงบรรลือนามน้อยไปกว่าชัยชนะแห่งสงครามแต่อย่างใด ซึ่งสอดคล้องกับสัจธรรมของพระบรมศาสดาที่ว่า นตฺถิ สนฺติปร์ สุขํ สุขอื่นใดยิ่งกว่าความสงบไม่มี’

เมื่อประเทศไทยใช้กำลังเรียกร้องและยึดเอาดินแดนคืนจากฝรั่งเศสในอินโดจีน ท่านไม่เห็นด้วยกับรัฐบาลที่ใช้กำลังทหารเข้าแก้ปัญหา ...ควรได้อาศัยการเจรจาด้วยสันติวิธี ...ท่านได้ชี้แจงแก่นักศึกษามหาวิทยาลัยวิชาธรรมศาสตร์และการเมืองที่ร่วมเดินขบวนเรียกร้องดินแดนคืนในขณะนั้นว่า การที่ประเทศไทยส่งกําลังทหารเข้ายึดเอาดินแดนที่เสียไปคืนจากฝรั่งเศสเช่นนั้นเป็นการไม่สมควรและไม่ถูกต้อง ควรที่ประเทศไทยจะหาทางเจรจาด้วยสันติวิธี

เมื่อสงครามมหาเอเชียบูรพายุติลง ว่ากันตามจริงและกฎหมายระหว่างประเทศแล้ว ประเทศไทยย่อมตกอยู่ในฐานะผู้แพ้สงคราม เพราะได้ประกาศสงครามกับฝ่ายสัมพันธมิตรไว้ แต่ท่านปรีดี พนมยงค์ ก็ได้แก้ไขมิให้ประเทศไทยตกอยู่ในฐานะผู้แพ้สงคราม โดยได้ติดต่อเจรจากับฝ่ายสัมพันธมิตรเพื่อให้ประเทศไทยกลับสู่สถานะเดิม

ก่อนประกาศสงคราม...โดยได้ประกาศให้การประกาศสงครามต่อสัมพันธมิตรเป็นโมฆะ ประชาชนคนไทยไม่ปรารถนาที่จะทําสงครามกับสัมพันธมิตรและได้ประกาศสันติภาพเมื่อวันที่ ๑๖ สิงหาคม พ.ศ. ๒๔๘๘ และดําเนินการแก้ไขให้สถานะสงครามกับฝ่ายสัมพันธมิตรผ่อนคลายลงและหมดสิ้นไปโดยเร็วที่สุด ...นับว่ากิจกรรมนี้ ท่าน ปรีดี พนมยงค์ มีบทบาทสําคัญอย่างยิ่งในการรักษาเอกราชและนําสันติภาพกลับคืนมาสู่ประเทศและประชาชนคนไทย...”

อุดมคติในด้านการต่างประเทศของท่านปรีดี ในหนังสือ ชีวิตผันผวนของข้าพเจ้าฯ

ท่านปรีดีได้กล่าวในหนังสือของท่านว่า

“ระหว่างที่ข้าพเจ้าปฏิบัติหน้าที่ในกระทรวงการต่างประเทศนั้น ข้าพเจ้าได้กล่าวสุนทรพจน์ทางวิทยุไว้หลายครั้ง ได้เขียนเผยแพร่เอกสารหลายชิ้นที่แสดงถึงอุดมคติที่ข้าพเจ้ายึดถือในเรื่องการอยู่ร่วมกันอย่างสันติ ตลอดจนสันติภาพแห่งโลก ดังเช่นที่ข้าพเจ้าได้บรรยายไว้ในหนังสือเกี่ยวกับประเทศสยามที่รักสงบ (การรักสันติภาพ และการปฏิบัติตามธรรมะ ทั้งในการดำเนินชีวิตของบุคคล และในด้านกิจการระหว่างประเทศ) และในบทภาพยนตร์เรื่อง พระเจ้าช้างเผือก (นตฺถิ สนฺติปรํ สุขํ- สุขอื่นใดยิ่งกว่าความสงบไม่มี - RIEN N'EST PLUS MERVEILLEUX QUELA PAIX.)”

การปลูกฝังความคิดเรื่อง “ภราดรภาพ” และ ความยุติธรรมในสังคมของท่านปรีดี

ศาสตราจารย์จิตติ ติงศภัทิย์ อดีตองคมนตรี ซึ่งเคยศึกษากฎหมายปกครองจากท่านปรีดีในโรงเรียนกฎหมายของกระทรวงยุติธรรม ได้กล่าวถึงท่านปรีดีในการสอนเกี่ยวกับเสรีภาพ ความเสมอภาค และภราดรภาพ ว่า สิ่งที่สําคัญที่สุดที่ท่านกล่าวเน้นคือ ภราดรภาพ (ซึ่งเราจะเห็นได้ว่า “เค้าโครงการเศรษฐกิจ” ของท่านปรีดี อยู่บนมูลฐานของ “ภราดรภาพ” ทั้งหมด)

ในทางกิจการระหว่างประเทศนั้น “ศีลธรรมและธรรมะ” เป็นความคิดหลักประการหนึ่งของท่านปรีดี ซึ่งท่านได้กล่าวถึงบ่อยครั้งในระหว่างที่เป็นรัฐมนตรีต่างประเทศ มีความหมายอย่างกว้างถึง “ภราดรภาพ” ด้วย เช่นเดียวกับข้อ ๑ ของปฏิญญาสากลว่าด้วยสิทธิมนุษยชน ที่ได้กล่าวถึงศักดิ์ศรีของมนุษย์และภราดรภาพดังนี้

“มนุษย์ทั้งมวลเกิดมาเป็นอิสระและเสมอภาคกันในศักดิ์ศรีและสิทธิต่าง ๆ มนุษย์ทั้งหลาย โดยธรรมชาติเป็นผู้มีเหตุผลและมโนธรรมสํานึกและควรปฏิบัติต่อกันด้วยน้ําใจของการเป็นพี่น้องกัน”

นายปรีดี พนมยงค์ ได้รับเหรียญ MEDAL OF FREEDOM GOLD PALM ซึ่งเป็นเหรียญเกียรติยศสูงสุด จากรัฐบาลสหรัฐอเมริกา ในฐานะผู้นําขบวนการเสรีไทยเมื่อ พ.ศ. ๒๔๘๙

ท่านปรีดี พนมยงค์ ซึ่งยึดมั่นในศีลธรรมและภราดรภาพตลอดเวลาจึงเป็นสามัญชนผู้ยิ่งใหญ่ผู้หนึ่ง เพื่อสันติภาพ ประชาธิปไตย และความยุติธรรมในสังคมอย่างแท้จริง 

เกี่ยวกับผู้เขียน : 

• สมจิตต์ อินสิงห์ ต.ม.ธ.ก. รุ่น 8 อดีตเอกอัครราชทูต ณ กรุงอังการา ตุรกี และกรุงบันดาร์เสรีเบกาวัน บรูไน 
• ระวิ ฤกษ์จํานง ต.ม.ธ.ก. รุ่น 8 อดีตทูตที่ปรึกษาฯ สถานเอกอัครราชทูตไทย ณ กรุงโรม สังกัดกระทรวงต่างประเทศ และข้าราชการบำนาญ สังกัดกระทรวงการต่างประเทศ

หมายเหตุ :

• อักขรและวิธีสะกดคงไว้ตามต้นฉบับ

เอกสารอ้างอิง : 

• สมจิตต์ อินสิงห์, ระวิ ฤกษ์จำนง,  ปรีดี พนมยงค์ กับการต่างประเทศ ใน  คือวิญญาณเสรี ปรีดี พนมยงค์ (กรุงเทพฯ: คณะอนุกรรมการฝ่ายจัดทำหนังสือที่ระลึกงานฉลอง 100 ปีรัฐบุรุษอาวุโส นายปรีดี พนมยงค์, 2543), 180-193.