ปรีดี พนมยงค์, ม.ธ.ก., กรณีสวรรคต และรัฐประหาร 2490 ในทัศนะของ “นายผี”

(๑) บทนำและความสำคัญ 

“อัศนี พลจันทร” นักคิดนักเขียนและกวีเจ้าของนามปากกาที่รู้จักกันดีในชื่อ “นายผี” หรือในนามปากกาอื่น ๆ อีกกว่า ๒๔ นาม ตามที่คณะกรรมจัดงาน “นายผีคืนถิ่นแผ่นดินแม่” ได้รวบรวมไว้เมื่อ พ.ศ. ๒๕๔๑ ได้แก่ ก., กำพง สามไต่, กินนร เพลินไพร, กุลิศ, กุลิศ อินทุศักดิ์, จิล ผาพันใจ, น.น.น., นางสาวอัศนี, ประไพ วิเศษธานี, ศรีฯ, ศรีอินทรายุธ, สายฟ้า, หง, หง เกลียวกม, อ., อ.พ., อ. พลจันท์, อัศนี พลจันทร ธ.บ., อัสนี พลจันท, อำแดงกล่อม, อินทรายุธ, อุทิศ ประสานสภา และอ.ส. เป็นต้น[1]

ขณะที่ตาม “โครงการอ่านนายผี” ที่สำนักพิมพ์อ่าน ได้จัดทำขึ้นจากความช่วยเหลือด้านต้นฉบับ คำปรึกษา และรับเป็นบก. ให้บางเล่ม โดย “ป้าลม” (วิมล พลจันทร) คู่ชีวิตของอัศนี พบว่ามีนามปากกาที่ลงชื่อ “เนติบัณฑิตย์” ลงกำกับตามหลัง “อัศนี พลจันทร” (อัศนี พลจันทร เนติบัณฑิตย์) และนามที่คนไม่ค่อยรู้จักอีก เช่น มาลินี สุนทรธรรม, หะยี ซัมซูดิน บิน อับดุลฆานี เป็นต้น[2]

ทั้งนี้นามปากกาอื่น เช่น “อุชเชนี” เจ้าของผลงานรวมเรื่องสั้น “คำตอบนั้นอยู่ที่ไหน?” ที่นักศึกษารุ่นหลัง ๑๔ ตุลาคม พ.ศ. ๒๕๑๖ โปรดปรานกันมาก รวมทั้งนาม “สหายไฟ” ก็เป็นอีกชื่อที่เป็นที่รู้จักกันดี เนื่องจากใช้แต่งบทกวี “คิดถึงบ้าน” ซึ่งถูกนำมาใส่ทำนองและขับร้องกันในชื่อ “เพลงเดือนเพ็ญ” โด่งดังมาจนถึงปัจจุบัน

ภายใต้นามปากกาเหล่านี้อัศนีใช้เขียนเรื่องอะไร ลงพิมพ์เผยแพร่ที่ไหนบ้าง หาอ่านได้จากผลงานภายใต้คณะกรรมการและโครงการดังกล่าว ผลงานของอัศนีได้รับการศึกษาและพูดถึงกันหลากหลายแง่มุม ในที่นี้ผู้เขียนจะชวนพินิจพิจารณาผลงานบางชิ้นในจำนวนหลากหลายเหล่านั้น ที่เขียนถึงปรีดี พนมยงค์ ที่ผ่านมาผลงานในส่วนนี้ของอัศนีมักถูกละเลย เพราะโดยมากผู้อ่านหรือผู้ที่ศึกษาผลงานของอัศนี มักมุ่งเน้นการศึกษาอภิปรายถึงแนวคิดทางการเมืองแบบฝ่ายซ้ายของอัศนี เช่นเดียวกับที่ศึกษางานเขียนของนักคิดนักเขียนฝ่ายซ้ายร่วมยุคเดียวกัน ไม่ว่าจะเป็นจิตร ภูมิศักดิ์, กุหลาบ สายประดิษฐ์, เปลื้อง วรรณศรี, ทวีป วรดิลก, อรัญญ์ พรหมชมภู (อุดม ศรีสุวรรณ), เสนีย์ เสาวพงศ์ (ศักดิ์ชัย บำรุงพงศ์) เป็นต้น

ด้วยความที่อัศนี พลจันทร มีภูมิหลังเรียนจบการศึกษาระดับอุดมศึกษา โดยเป็นนิติศาสตรบัณฑิตรุ่นแรกของมหาวิทยาลัยวิชาธรรมศาสตร์และการเมือง (ม.ธ.ก. บางแห่งเขียน มธก. หมายถึงมหาวิทยาลัยเดียวกัน) เมื่อ พ.ศ. ๒๔๘๓ จึงมีโอกาสได้รู้จักและเคยพบเห็นปรีดี พนมยงค์ ในขณะที่ยังมีชีวิตอยู่ และดำรงตำแหน่งเป็น “ผู้ประศาสน์การ” (แห่งแรก แห่งเดียว และคนเดียวของมหาวิทยาลัยวิชาธรรมศาสตร์และการเมือง) นักศึกษา ม.ธ.ก. รุ่นแรกนั้นปรีดีให้ความสำคัญเป็นพิเศษ มีการตั้งนิคมอยู่ที่ท่าช้าง ให้นักศึกษาจากต่างจังหวัดได้มาพักอยู่ร่วมกันแบบโรงเรียนกินนอน ก่อนจบการศึกษาในวันรับปริญญา ปรีดีนัดพบพูดคุยไต่ถามทุกคนว่า ใครจบแล้วจะไปทำการงานอย่างใด

(๒) นายผี (อัศนี พลจันทร) ในฐานะ “เดอะแบก” ของปรีดี (ที่คนไม่ค่อยรู้) 

จากผลงานหลายต่อหลายชิ้นทั้งในรูปแบบบทความ เรื่องสั้น กวีนิพนธ์นั้น ทำให้ทราบว่าอัศนีมีความภาคภูมิใจในฐานะนักศึกษา ม.ธ.ก. รุ่นแรกเป็นอย่างมาก รวมถึงความภาคภูมิใจที่ได้ชื่อว่าเป็นลูกศิษย์ของท่าน “ผู้ประศาสน์การ” (ปรีดี พนมยงค์) ในส่วนนี้เป็นความแตกต่างเมื่อเทียบกับผลงานของนักคิดนักเขียนฝ่ายซ้ายท่านอื่น ๆ โดยเฉพาะประเด็นมุมมอง แนวคิด และจุดยืนต่อปี ๒๔๗๕ และบทบาทของปรีดี พนมยงค์

คำและภาษิตที่ว่า “ใครคือมิตรแท้ - ศัตรูเทียม จะเห็นก็ต่อเมื่อยามยากหรือช่วงหมดอำนาจยศฐาไปแล้ว” นั้น ก็ดูจะเป็นจริงสำหรับกรณีความเกี่ยวพันระหว่างปรีดี พนมยงค์ กับ นายผี - อัศนี พลจันทร ซึ่งทั้งสองแม้จะไม่ได้มีโอกาสพบหน้าค่าตาหรือติดต่อกันอย่างใดอีกหลังจากปรีดี พนมยงค์ ต้องลี้ภัยไปต่างประเทศ เพราะภัยจากเผด็จการหลังรัฐประหาร พ.ศ. ๒๔๙๐ และในช่วงเวลาไม่นานหลังจากนั้น อัศนี พลจันทร ที่ชีวิตราชการลุ่ม ๆ ดอน ๆ และเผชิญภัยคุกคามจากเผด็จการเช่นกัน ก็ตัดสินใจเข้าร่วมพคท. (พรรคคอมมิวนิสต์แห่งประเทศไทย) แล้วระหกระเหินเดินไพรไปกับพคท.

ทั้งนี้หลังจากนั้นไม่นานอีกเหมือนกัน พคท. ก็ตัดสินใจพาพลพรรคออกสู่ชนบทเพื่อดำเนินยุทธศาสตร์การปฏิวัติแบบ “ชนบทล้อมเมือง” แต่ชีวิตทางการประพันธ์ของอัศนีไม่ได้จบไปพร้อมกับการเป็น “สหายไฟ” หรือ “ลุงไฟ” ตรงข้ามกลับเป็นช่วงที่มีผลงานเข้มข้นมากขึ้น อัศนีเขียนงานส่งมาตีพิมพ์เผยแพร่อยู่ตลอด เพราะ “แนวรบทางวรรณกรรม” ก็ถือเป็นแนวรบสำคัญของขบวนการปฏิวัติ

นั่นเป็นช่วงเวลาเดียวกับที่ปรีดี พนมยงค์ ถูกตั้งข้อหาให้ร้ายต่าง ๆ นานา โดยกลุ่มการเมืองฝ่าย “ศัตรูประชาธิปไตย” ที่ขึ้นสู่อำนาจหลังรัฐประหาร พ.ศ. ๒๔๙๐ ถึงแม้ปรีดีจะลี้ภัยออกนอกประเทศไปแล้ว พวกเขาก็ไม่ได้เลิกรา ในจำนวนข้อให้ร้ายเหล่านั้น กรณีสวรรคตถือว่าร้ายแรงที่สุด อัศนี พลจันทร เป็นนักคิดนักเขียนผู้หนึ่งที่ได้ติดตามเรื่องราวและมีบทบาทในการตอบโต้การสร้างภาพลักษณ์ให้ร้ายต่อปรีดีผ่านผลงานหลายชิ้นด้วย แต่ไม่ถึงกับยกย่องจนสูงเด่นเลิศลอย เพราะในแนวคิดของฝ่ายซ้ายไทยต่อต้านเรื่องนี้โดยมักจะโจมตีว่าเป็น “ลัทธิวีรเอกชน” หรือ “พวกอัศวินขี่ม้าขาว” ซึ่งส่งผลเสียต่อขบวนการเปลี่ยนแปลงมากกว่าเป็นผลดี

ถึงแม้จะเป็นการกระทำที่ตรงกับคำว่า “แบก” ในบริบทปัจจุบัน แต่ ณ ช่วงเวลานั้นการที่อัศนีมา “แบกปรีดี” ถือเป็นการกระทำที่น่ายกย่อง เพราะน่าเชื่อว่าหากไม่ใช่ปรีดี เป็นผู้อื่น ถูกกระทำเช่นเดียวกันนี้ อัศนีก็คงเข้าไปแบกเช่นกัน เฉกเช่นเดียวกับสมัยรับราชการเป็นอัยการแต่ไม่เข้าข้างรัฐ เข้าข้างประชาชน อัศนีก็เลยมีชีวิตราชการที่ไม่รุ่งเรืองเหมือนคนอื่น

อย่างไรก็ตาม ผู้เขียนเห็นว่าผลงานของอัศนี พลจันทร ภายใต้บริบทดังกล่าวนี้นับว่าเป็นผลงานชิ้นสำคัญที่ควรได้รับการ “อ่านใหม่” อยู่ด้วย เพราะเป็นประโยชน์ไม่เพียงแต่สำหรับการศึกษาภาพลักษณ์และบทบาทของปรีดี พนมยงค์ หากแต่สะท้อนแนวคิด มุมมอง และจุดยืนสำคัญอันหนึ่งของนักคิดนักเขียนฝ่ายซ้ายไทย ซึ่งไม่ใช่แค่พวกคลั่งแนวคิดลัทธิเหมาของจีนแดง หากแต่เป็นส่วนหนึ่งของสังคมไทย และในส่วนของนายผีเองนั้น เรามักจะมองกันว่าเขาเป็นปัญญาชนของพคท. แน่นอนเขาเป็นฝ่ายซ้าย แต่อีกแง่มุมหนึ่งเขาก็เป็นนักศึกษา ม.ธ.ก. (รุ่นแรก) และเป็น “ศิษย์ - อาจารย์” กับปรีดีด้วย

แน่นอนว่า เป็นศิษย์ - อาจารย์กันก็ไม่ได้หมายความว่า ทั้งสอง (นายผีกับปรีดี) จะเห็นพ้องกันไปเสียทั้งหมด ศิษย์ก็เห็นต่างจากอาจารย์ได้เป็นปกติ แต่ทั้งนี้ในแง่ความสัมพันธ์ระหว่างบุคคล ปกติแล้วในสังคมไทย ศิษย์ย่อมต้องให้ความเคารพนับถือต่อผู้เป็นครูบาอาจารย์ของตนเอง ยกเว้นแต่อาจารย์จะประพฤติตนเสื่อมเสียจนศิษย์ไม่อยากเคารพ ในแง่วิชาการ ในหมู่ฝ่ายก้าวหน้าก็มีคติถือว่า “ศิษย์ที่ดีคือศิษย์ล้างครู” คือศิษย์ที่มีความคิดก้าวหน้าหรือทำสิ่งต่าง ๆ ได้ดีกว่าที่รุ่นครูอาจารย์ของตนเองเคยทำมา

ข้อน่าสังเกตก็คือ อัศนีเริ่มเขียนถึงปรีดี พนมยงค์ และ ม.ธ.ก. มากขึ้นอย่างมีนัยสำคัญ นับตั้งแต่เกิดกรณีสวรรคตของในหลวงรัชกาลที่ ๘ กระสุนนัดนั้นที่ลั่นเมื่อวันที่ ๙ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๘๙ ไม่เพียงแต่ปลงพระชนม์พระมหากษัตริย์ผู้ทรงเป็นที่รักของชนชาวสยามเวลานั้น หากแต่ยังสร้างแรงกระเพื่อมดั่งคลื่นยักษ์ถาโถมโหมกระหน่ำให้ระบอบการเมืองแบบก้าวหน้าที่ดำเนินมานับแต่การอภิวัฒน์สยาม พ.ศ. ๒๔๗๕ พบความสั่นคลอนและเสื่อมถอยครั้งใหญ่ ซึ่งเรื้อรังค้างคามาจนถึงปัจจุบัน

กระสุนนัดนั้นทำให้กลุ่มการเมืองฝ่าย “ศัตรูระบอบประชาธิปไตย” ได้มีปากเสียงและอำนาจมากกว่ากลุ่มอื่น ๆ แม้ว่าปรีดี พนมยงค์ จะแสดงความรับผิดชอบโดยการลาออกจากตำแหน่งนายกรัฐมนตรี และพยายามจัดการทุกอย่างให้ปกติเรียบร้อย แต่สังคมก็ยังคงแคลงใจและสงสัยกันไปต่าง ๆ นานา เกิดเป็นช่องให้ฝ่าย “ปฏิปักษ์ต่อคณะราษฎร” มาแต่เดิมได้โอกาสโจมตีโดยวิธีการใส่ร้ายป้ายสี จ้างคนไปตะโกนในโรงหนัง จนกระทั่งลุกลามบานปลายไปสู่การรัฐประหารเมื่อวันที่ ๘ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๙๐ ซึ่งเป็นรัฐประหารแรกที่ชี้นำโดยกลุ่มอนุรักษนิยม - กษัตริย์นิยมแล้วได้รับชัยชนะ ยึดอำนาจสำเร็จ เกิดเป็นรูปแบบ (Pattern) หลักของการขึ้นสู่อำนาจของฝ่ายอนุรักษนิยม - กษัตริย์นิยมในสังคมการเมืองไทยหลังจากนั้นเรื่อยมา             

(๓) นายผี - ปรีดี & “กรณีสวรรคต” (ก่อนรัฐประหาร ๘ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๙๐)  

ในที่นี้เราจำเป็นต้องแยกระหว่างกรณีสวรรคตในช่วงก่อนกับหลังรัฐประหาร พ.ศ. ๒๔๙๐ เพราะแม้จะเป็นเหตุการณ์เดียวกัน แต่เมื่อมีการเปลี่ยนขั้วอำนาจแล้ว เหตุการณ์เดียวกันนี้ก็ถูกนำไปเอาใช้แตกต่างจากเดิม หรือการตีความเหตุการณ์ดังกล่าวในหมู่คนบางกลุ่ม ได้รับการยอมรับหรือถูกทำให้เป็นที่เชื่อถือกันมากขึ้น จากเดิมที่เป็นเพียงความคิดเห็นเฉพาะบางกลุ่ม ก็กลายเป็นความคิดเห็นของผู้มีอำนาจที่จะสามารถกระทำการอย่างหนึ่งอย่างใด เช่น การนำเอาเหตุการณ์ไปใช้โจมตีฝ่ายตรงข้าม เป็นข้ออ้างสร้างความชอบธรรมแก่การใช้อำนาจฉ้อฉลและลำเอียง ทั้งที่ตัวเหตุการณ์ควรยุติไปแล้ว ก็กลับมาถูก “ฟื้นฝอย” (หาตะเข็บ) เป็นต้น   

ในฐานะนักคิดนักเขียนฝ่ายซ้าย นายผี (อัศนี พลจันทร) ไม่พลาดที่จะมองเห็นว่าการรัฐประหารเมื่อวันที่ ๘ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๙๐ นั้นคือการเถลิงอำนาจผ่านการร่วมมือประสานกันระหว่างกลุ่มการเมืองที่พวกเขาเรียกกันว่า “ศักดินา” กับ “ขุนศึกฟาสซิสต์” แน่นอนว่าอัศนีย่อมมองกลุ่มอำนาจใหม่หลังรัฐประหารครั้งนี้เป็น “ศัตรูของประชาชน” และแสดงความเห็นอกเห็นใจต่อปรีดี พนมยงค์ ตลอดจนกลุ่มผู้สนับสนุนที่ถูกตามล่าล้างทำลายจากกลุ่มอำนาจหลังรัฐประหาร ยิ่งผู้ถูกกระทำนั้นเป็น “ผู้ประศาสน์การ” ของมหาวิทยาลัยที่ตนเองเรียนจบมา อัศนียิ่งต้องรู้สึกเห็นอกเห็นใจมากขึ้นไปอีก เพราะอัศนีเองจากผลงานหลายชิ้นจะเห็นได้ว่าเขามีความภาคภูมิใจและผูกพันต่อ ม.ธ.ก. ค่อนข้างมาก 

อย่างไรก็ตาม ในช่วงไม่กี่ปีหลังสงครามโลกครั้งที่ ๒ สิ้นสุดลง กลุ่มอดีตเสรีไทยได้เข้ามามีบทบาทต่อสังคมการเมืองภายในประเทศ รวมถึงการสิ้นสุดของ “ระบอบพิบูล” คณะราษฎรสายพลเรือนและทหารเรือนำโดยปรีดี พนมยงค์ หลวงถวัลย์ธำรงนาวาสวัสดิ์ (ถวัลย์ ธารีสวัสดิ์) และหลวงสินธุสงครามชัย (สินธุ์ กมลนาวิน) เข้ามามีบทบาทและแทนที่ด้วยบรรยากาศเปิดของการเมืองระบอบประชาธิปไตย คู่เคียงมากับบทบาทของสส. ที่ได้รับเลือกตั้งมาจากต่างจังหวัด โดยเฉพาะอย่างยิ่งกลุ่มสส. จากภาคอีสาน 

ในช่วงเวลาดังกล่าวนี้ อัศนีมีจุดยืนและมุมมองอีกแบบหนึ่ง แตกต่างจากในช่วงหลังจากเกิดรัฐประหาร พ.ศ. ๒๔๙๐ เนื่องจากเป็นช่วงที่กลุ่มปรีดีมีอำนาจ การวิพากษ์วิจารณ์ ตลอดจนข้อเรียกร้องทางสังคมการเมืองต่าง ๆ จึงมุ่งไปที่กลุ่มปรีดีอย่างเลี่ยงไม่ได้ แต่ก็ด้วยความเคารพและให้เกียรติอยู่มาก เพราะอัศนีรับรู้ถึงบทบาทคุณูปการของปรีดี พนมยงค์ ในฐานะผู้ก่อการอภิวัฒน์สยามมาแต่เดิม 

ทั้งนี้อย่างที่บอกข้างต้นว่า มีเหตุการณ์อันเป็นจุดเปลี่ยนสำคัญคือ “กรณีสวรรคต” (ที่จะเป็นเงื่อนไขนำไปสู่รัฐประหาร พ.ศ. ๒๔๙๐ อีกต่อหนึ่ง) ในสถานการณ์ที่ฝ่ายอนุรักษนิยมจ้องจะนำเอาความคลุมเครือของเหตุการณ์นี้ไปขยายผลโค่นทำลายปรีดีกับพวกพ้อง อัศนีซึ่งอยู่ฝ่ายปรีดี เตือนให้ระมัดระวังแต่ละย่างก้าว เขาไม่เห็นด้วยกับการแสดงความรับผิดชอบต่อเหตุการณ์โดยการลาออกจากตำแหน่งนายกรัฐมนตรีของนายปรีดี พนมยงค์ เมื่อวันที่ ๒๑ สิงหาคม พ.ศ. ๒๔๘๙ เนื่องจากไม่มีความผิดและการยอมลาออกเช่นนั้นจะถูกนำเอาไปขยายผลโดยอีกฝ่าย ทำให้ฝ่ายตรงข้ามเกิดความได้เปรียบ

เมื่อเดือนกันยายน พ.ศ. ๒๔๘๙ อัศนีได้ใช้นามปากกา “นายผี” แต่งบทกวีชื่อ “แด่พระจ้าว” ลงพิมพ์ในหนังสือพิมพ์สยามนิกร ฉบับประจำวันที่ ๒๖ กันยายน พ.ศ. ๒๔๘๙[3] สะท้อนถึงกรณีการลาออกจากตำแหน่งนายกรัฐมนตรีของปรีดี พนมยงค์ ด้วยความเสียดายและมองเป็นความพ่ายแพ้ให้แก่กลุ่มศักดินากับขุนศึกฟาสซิสต์ ทั้งที่มีอำนาจอยู่ในมือ บทกวีดังกล่าวมีใจความทั้งหมดดังนี้ :

ต่อมา เมื่อมีการตั้งคณะกรรมการสอบสวนกรณีสวรรคต นายผีซึ่งติดตามเหตุการณ์นี้อย่างเกาะติด ได้ใช้นามปากกา “สายฟ้า” เขียนบทความเรื่อง “ผลของการสอบสวนกรณีสวรรคต” ลงพิมพ์ในหนังสือพิมพ์สยามนิกร ฉบับประจำวันที่ ๕ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๘๙[4] บทความดังกล่าวมีเนื้อความดังต่อไปนี้ : 

จะเห็นได้ว่า ชื่อบทความ “ผลการสอบสวนกรณีสวรรคต” ชวนให้คิดว่าเป็นบทความเขียนหลังจากผลการสอบสวนได้มีขึ้นแล้ว หรือเป็นการนำเอาผลการสอบสวนมาอภิปราย แต่ที่จริงช่วงนั้นคณะกรรมการสอบสวนยังไม่ได้แถลงผลการสอบสวนแต่อย่างใด อัศนีเพียงแต่อภิปรายชี้ให้เห็นว่า ถ้าผลการสอบสวนเป็นไปในทิศทางใด สิ่งที่จะเกิดตามมาจะมีความเป็นไปได้อย่างไรบ้าง เพราะเป็นคดีสำคัญที่อยู่ในความสนใจของประชาชน และมีกลุ่มการเมืองจ้องจะนำเอาไปขยายผลเล่นงานฝ่ายก้าวหน้าอยู่แต่เดิมอีกด้วย

(๔) ก่อนพายุจะมา : “หนึ่งไป” (พระยาพหลพลพยุหเสนา) & “หนึ่งอยู่” (ปรีดี พนมยงค์)

หลังจากเกิดเหตุการณ์กรณีสวรรคตขึ้นเมื่อวันที่ ๙ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๘๙ และเป็นช่วงระหว่างก่อนหน้าที่จะเกิดการรัฐประหารเมื่อวันที่ ๘ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๙๐ ได้เกิดอีกเหตุการณ์หนึ่งซึ่งหากเป็นคนอื่น อาจไม่เห็นเป็นเรื่องสำคัญหรือมีนัยยะอะไร แต่สำหรับนายผีซึ่งเป็น “เอฟซี” ของคณะราษฎรมาตั้งแต่ครั้งยังเป็นนักศึกษา ม.ธ.ก. แล้ว การถึงแก่อสัญกรรมของ “เชษฐบุรุษ” คือพระยาพหลพลพยุหเสนา (พจน์ พหลโยธิน) อดีตผู้นำคณะราษฎร เมื่อวันที่ ๑๔ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๙๐

การสูญเสียพระยาพหลพลพยุหเสนา (พจน์ พหลโยธิน) นับเป็นเหตุการณ์สำคัญ เพราะสำหรับนายผี บุคคลสำคัญในประวัติศาสตร์ไทยที่ควรค่าแก่การเคารพยกย่องในยุคสมัยของเขานั้นมี ๒ คน คือ พระยาพหลพลพยุหเสนา (พจน์ พหลโยธิน) กับ ปรีดี พนมยงค์ คนหนึ่งจากไปแล้ว อีกคนยังอยู่ หรือเหลืออยู่เพียงหนึ่งเดียว เป็นต้น

ต่อความสูญเสียดังกล่าว นายผีได้แต่งบทกวีชื่อ “หนึ่งไป หนึ่งอยู่” ลงพิมพ์ในหนังสือพิมพ์สยามนิกร ฉบับประจำวันที่ ๙ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๙๐[5] มีใจความดังนี้ :

ขณะนั้นปรีดี พนมยงค์ ยังอยู่เมืองไทย ยังไม่เกิดรัฐประหาร พ.ศ. ๒๔๙๐ ซึ่งทำให้ต้องลี้ภัยไปต่างแดน ยังเป็นช่วงรุ่งเรืองของปรีดี สมาชิกสภาผู้แทนราษฎรซึ่งส่วนใหญ่เป็นฝ่ายปรีดี มีจำนวนกว่า ๒๕๘ คน (ดังที่บทกวีว่า “สองร้อยเศษส่ำ”)

น่าสังเกตด้วยว่าบทกวีชิ้นนี้เรียกปรีดีว่า “พ่อ” อาจเป็นเรื่องกลอนพาไป หรือจะมีการเรียกปรีดีเช่นนั้นในหมู่นักศึกษา ม.ธ.ก. สมัยนั้นก็ไม่แปลก เพราะคำว่า “ผู้ประศาสน์การ” ก็มีนัยยะถึงผู้ให้กำเนิด (พ่อ / บิดา) ก่อนหน้าที่จะมีบทกวี “คนดี เมืองไทย ไม่ต้องการ” แต่งโดย เธียร ธงศรีเจริญ นักศึกษามธ. คณะนิติศาสตร์ รุ่น ๒๕๒๓ ลงพิมพ์ในปฏิทินเมื่อ พ.ศ. ๒๕๒๖ ซึ่งถูกเข้าใจกันไปว่าเป็นจุดเริ่มของการเรียกปรีดีว่า “พ่อ” ในหมู่ชาวมธ. มีเนื้อความดังนี้ :

อย่างไรก็ตาม ก็ไม่ผิดถ้าจะบอกว่า บทกวี “คนดี เมืองไทย ไม่ต้องการ” ของเธียร ธงศรีเจริญ เมื่อ พ.ศ. ๒๕๒๖ นี้เป็นจุดเริ่มต้นของการเรียกปรีดีว่า “พ่อ” ของชาวมธ. เพราะบทกวี “หนึ่งไป หนึ่งอยู่” ของนายผี เมื่อ พ.ศ. ๒๔๙๐ นั้นคือเป็นการเรียกปรีดีว่า “พ่อ” ในหมู่ชาว ม.ธ.ก. 

ในส่วนบทกวี “หนึ่งไป หนึ่งอยู่” นี้ “หนึ่งไป” นั้น นายผีหมายถึงพระยาพหลพลพยุหเสนา (พจน์ พหลโยธิน) ซึ่งเสียชีวิตลงเมื่อวันที่ ๑๔ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๙๐ และ “หนึ่งอยู่” นี้หมายถึง ปรีดี พนมยงค์

การแต่งบทกวี “หนึ่งไป หนึ่งอยู่” นอกจากแสดงความอาลัยต่อความสูญเสียบุคคลสำคัญอย่างพระยาพหลพลพยุหเสนา (พจน์ พหลโยธิน) แล้ว ณ ช่วงเวลานั้นยังเหมือนเป็นการบอกแก่ผู้คนให้ช่วยกัน “เซฟปรีดี” ผู้ซึ่งเคยมีบทบาทคู่เคียงมากับพระยาพหลพลพยุหเสนา (พจน์ พหลโยธิน) ผู้ที่ใคร ๆ ต่างก็ให้ความเคารพนับถืออยู่ในสมัยนั้น 

ทว่าการขอให้ช่วย “เซฟปรีดี” โดยนายผีนี้ก็ไม่เป็นผลสำเร็จ เพราะในปีเดียวกันนั้นเอง กรณีสวรรคตได้ถูกนำไปขยายผลลุกลามบานปลายจนถูกกลุ่มอนุรักษนิยม - กษัตริย์นิยม เอาไปสร้างความชอบธรรมให้แก่การรัฐประหารโค่นล้มรัฐบาลภายใต้อิทธิพลปรีดี แล้วคณะนายทหารที่ทำการยึดอำนาจได้เชิญจอมพล ป. พิบูลสงคราม กลับมาเป็นนายกรัฐมนตรีเป็นสมัยที่ ๒ แต่ครั้งนี้จอมพล ป. พิบูลสงคราม ไม่ได้มีอำนาจบารมีเหมือนดังเมื่อครั้งเป็นนายกรัฐมนตรีสมัยที่ ๑ (พ.ศ. ๒๔๘๑ - ๒๔๘๗) เพราะครั้งสมัยที่ ๑ นั้นจอมพล ป. พิบูลสงคราม ยังคงมีสถานภาพความชอบธรรมยึดโยงกับการเป็นผู้นำคณะราษฎร

ในขณะที่การเป็นนายกรัฐมนตรีสมัยที่ ๒ จอมพล ป. พิบูลสงคราม ตกอยู่ภายใต้อิทธิพลของกลุ่มอนุรักษนิยม - กษัตริย์นิยม จนเกิดเป็น “ระบอบขุนศึก” คือ กลุ่มทหารนำโดยจอมพลสฤษดิ์ ธนะรัชต์ กับ ตำรวจนำโดยพลเอกเผ่า ศรียานนท์ ตำรวจยุคซึ่งมีรถถังและอาวุธสงครามเพราะได้รับการสนับสนุนจากสหรัฐอเมริกา ตามข้อตกลงลับ (ดีล) ให้ปราบปรามขบวนการคอมมิวนิสต์

สิ่งที่จัดว่าเป็น “ตลกที่ขำไม่ออก” ก็คือจริง ๆ แล้วก่อนหน้านั้นรัฐบาลภายใต้จอมพล ป. พิบูลสงคราม สมัยที่ ๑ เคยปราบปรามกลุ่มอนุรักษนิยม - กษัตริย์นิยมอย่างรุนแรงมาก่อน ขณะที่ปรีดี พนมยงค์ ในช่วงสงครามมหาเอเชียบูรพาต่างหากที่รื้อฟื้นบทบาทของคนกลุ่มนี้จนกลับมามีพื้นที่ในการเมืองไทย ก่อนที่พวกเขาจะทรยศปรีดี โดยการใช้กรณีสวรรคตและรัฐประหาร

(๕) นายผี - ปรีดี & “กรณีสวรรคต” (หลังรัฐประหาร ๘ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๙๐) 

จุดเปลี่ยนของสังคมการเมืองไทยครั้งสำคัญหนึ่งได้เกิดขึ้นในปีเดียวกับที่ “เชษฐบุรุษ” ได้ถึงแก่อสัญกรรมไปนั้นเอง เมื่อนายทหารกลุ่มหนึ่งซึ่งกลับจากไปสงครามเชียงตุง มีสภาพอดโซและเหนื่อยล้า ไม่ได้รับการต้อนรับเยี่ยงวีรบุรุษดังที่พวกเขามีความคาดหวัง เนื่องจากเป็นช่วงหลังสงครามโลกเพิ่งยุติ และบ้านเมืองอยู่ภายใต้อำนาจของอีกกลุ่มที่เห็นต่างจากพวกเขา คือ กลุ่มเสรีไทยภายใต้การนำของปรีดี พนมยงค์ จอมพล ป. พิบูลสงคราม นายกรัฐมนตรีสมัยสงครามที่ส่งพวกเขาไปรบ หมดอำนาจวาสนา (ชั่วคราว) และต้องโทษจำคุกในฐานะ “อาชญากรสงคราม” เพราะเคยประกาศเข้าร่วมสงครามเป็นฝ่ายเดียวกับฝ่ายอักษะ

นายทหารเหล่านี้นำโดยจอมพลผิณ ชุณหะวัณ และ พลโทหลวงกาจสงคราม (เทียน เก่งระดมยิง) ซึ่งได้รับความสนับสนุนจากกลุ่มอนุรักษนิยม - กษัตริย์นิยม ซึ่งได้โจมตีรัฐบาลปรีดี - ธำรง มาตลอดช่วงก่อนหน้านั้น ก็ได้นำกำลังบุกยึดอำนาจโค่นล้มรัฐบาลหลวงธำรงนาวาสวัสดิ์ ลงเมื่อวันที่ ๘ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๙๐ แรกเริ่มคณะรัฐประหารได้แต่งตั้งนายควง อภัยวงศ์ นักการเมืองฝ่ายขวาจากพรรคประชาธิปัตย์ ให้ดำรงตำแหน่งนายกรัฐมนตรี[6] ต่อมาพวกเขาก็ไปเชิญอดีตนายกรัฐมนตรีที่พวกเขานับถือซึ่งเป็นอดีตนายเก่าที่เคยส่งพวกเขาไปรบในสงครามที่เชียงตุง กลับมาเป็นผู้นำอีกครั้งก็คือ จอมพล ป. พิบูลสงคราม

ปรีดี พนมยงค์ ต้องลี้ภัยไปต่างประเทศ เพราะถูกฝ่ายรัฐประหารคุกคาม เมื่อเกิดการรัฐประหาร บรรยากาศการเมืองก็เปลี่ยนไปจากเดิมที่โน้มเอียงไปทางระบอบประชาธิปไตยเสรี ก็กลายเป็นปิดกั้นความคิดและปราบปรามฝ่ายที่เห็นต่างจากผู้มีอำนาจ และแน่นอนว่ากลุ่มอนุรักษนิยม - กษัตริย์นิยม ซึ่งเป็นกลุ่มสนับสนุนแนวคิดปฏิปักษ์ตรงกันข้ามกับระบอบการเมืองแบบที่คณะราษฎรพยายามสร้างมาโดยตลอด ก็ได้ฉกฉวยโอกาสจากบรรยากาศการเมืองดังกล่าวนี้มาใช้เป็นประโยชน์แก่พวกตนอย่างเต็มที่ การโจมตีปรีดีกับพวกโดยการใช้กรณีสวรรคตมาบิดเบือนให้ร้ายจึงเกิดขึ้นอย่างเป็นระบบและเปิดเผย

ในบรรยากาศการเมืองแบบนี้ อัศนี พลจันทร ได้ใช้นามปากกาว่า “ศรีอินทรายุธ” เขียนบทความวิพากษ์วิจารณ์ฝ่ายเผด็จการที่ขึ้นครองอำนาจจากการรัฐประหาร ปกป้องปรีดี ดังปรากฏในบทความเรื่อง “กรรมของใคร?” ลงพิมพ์ในหนังสือพิมพ์การเมือง ฉบับประจำวันที่ ๒๘ สิงหาคม พ.ศ. ๒๔๙๑[7] เนื้อความมีดังต่อไปนี้ :

ในบทความชิ้นนี้ ความข้างท้ายจะเห็นว่ามีการใช้คำว่า “แบก” (ผู้แบก) ในความหมายเดียวกับที่ใช้กล่าวถึงบุคคลที่เชียร์บางกลุ่มบางบุคคลอย่างสุดลิ่มทิ่มประตู แม้ว่ากลุ่ม พรรค หรือบุคคลสำคัญท่านดังกล่าวนั้นได้กระทำสิ่งที่คนอื่นมองว่าเลวร้ายบัดซบในทางสังคมการเมืองเพียงใดก็ตาม แต่นายผีใช้คำนี้โดยกล่าวถึงประชาชนเป็น “ผู้แบกรับ” เคราะห์กรรมจากการที่ฝ่ายศัตรูประชาธิปไตยกระทำทุกวิถีทางในการทำลายปรีดี โดยไม่สนใจว่าจะทำให้ระบบที่ควรคงไว้เป็นกลางและตั้งอยู่ในความยุติธรรมจะต้องเสียไปด้วย 

การทำลายระบบที่ควรสงวนไว้เป็นพื้นที่ส่วนกลางสำหรับทุกคน เพื่อรับใช้วัตถุประสงค์ที่เป็นการทำลายล้างฝ่ายตรงข้ามทางการเมือง เป็นยุทธวิธีที่ฝ่ายอนุรักษนิยม - กษัตริย์นิยมใช้ในการเมืองไทยมาโดยตลอด

ส่วนคำที่เคยใช้ในกรณีที่คนรุ่นปัจจุบันนี้นิยามเรียกว่า “แบก” นั้น สำหรับฝ่ายซ้าย (โดยเฉพาะชาวพคท.) มีอีกคำอื่นให้ใช้อยู่ อาทิ “ลัทธิแก้” “ซ้ายไร้เดียงสา” “ซ้ายเอียงขวา” เป็นต้น 

(๖) จาก “นายผี” ถึง “ผู้ประศาสน์การ” & ชะตากรรม ม.ธ.ก. หลังรัฐประหาร พ.ศ. ๒๔๙๐

นอกจากปรีดี พนมยงค์ สิ่งที่นายผีแสดงความเป็นห่วงเป็นใยอยู่มากในช่วงเวลานั้นก็คือชะตากรรมของมหาวิทยาลัยวิชาธรรมศาสตร์และการเมือง (ม.ธ.ก.) ซึ่งถูกกล่าวหาโยงใยเกี่ยวข้องกับปรีดี ผู้ถูกให้ร้ายว่าอยู่เบื้องหลังกรณีสวรรคต (อีกต่อหนึ่ง) ในช่วงนี้ ม.ธ.ก. ก็ถูกฝ่ายเผด็จการเล่นงานไม่น้อย มีการพิจารณาเปลี่ยนตัวผู้ดำรงตำแหน่ง “ผู้ประศาสน์การ” ที่ปรีดี พนมยงค์ เป็นมาตั้งแต่แรกตั้งจนถึงช่วงรัฐประหาร พ.ศ. ๒๔๙๐ ต่อมาได้มีการเปลี่ยนชื่อมหาวิทยาลัยจาก “มหาวิทยาลัยวิชาธรรมศาสตร์และการเมือง” (ม.ธ.ก.) มาเป็น “มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์” (มธ.) ในเวลาไม่นานหลังจากนั้น  

ในช่วงเวลานั้น อัศนี พลจันทร ได้ใช้นามปากกาว่า “สายฟ้า” (ที่ก็ความหมายเดียวกับ “อัศนี”) เขียนบทความออกความคิดเห็นเรื่อง “ผู้ประศาสน์การมหาวิทยาลัยวิชาธรรมศาสตร์และการเมือง” ลงพิมพ์ครั้งแรกในหนังสือพิมพ์การเมือง ฉบับประจำวันที่ ๗ สิงหาคม พ.ศ. ๒๔๙๑[8] เนื้อความมีดังต่อไปนี้ :

(๗) งานเขียนชิ้นสุดท้าย “นายผี” ยืนกราน “ผู้ประศาสน์การมีคนเดียว” 

หลายปีต่อมา จวบจนวาระสุดท้ายของชีวิต ระหว่างลี้ภัยอยู่ต่างแดน ก่อนจะได้ “...ลูกที่จากลา จะไปซบหน้ากับอกแม่เอย”[10] นายผีเสียชีวิตลงที่แขวงอุดมไซ สปป.ลาว เมื่อ พ.ศ. ๒๕๓๐ แล้วได้กลับมาเมืองไทยในสภาพที่เป็นอัฐิธาตุเมื่อ พ.ศ. ๒๕๔๐ ก่อนหน้านั้นนายผีมีผลงานชิ้นหนึ่งถือเป็น “ผลงานชิ้นสุดท้าย” ตามที่มีการค้นพบในเวลานี้คือบทความเรื่อง “ผู้ประศาสน์การมีคนเดียว” ระบุวันเดือนปีไว้ท้ายบทความคือ เดือนสิงหาคม ค.ศ. ๑๙๘๓ (พ.ศ. ๒๕๒๖)[11] 

ช่วงเวลาที่นายผีเขียนงานชิ้นนี้ เป็นช่วงหลังจากที่ปรีดี พนมยงค์ เสียชีวิตไปแล้ว ได้มีการนำอัฐิกลับเมืองไทย และมหาวิทยาลัยที่บัดนี้ยังคงมีชื่อใหม่ว่า “มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์” ได้ร่วมกันจัดงานพิธีเททองเพื่อหล่อรูปปรีดี พนมยงค์ ขนาดเมื่อปีที่พระยาพหลพลพยุหเสนา (พจน์ พหลโยธิน) จากไป นายผียังแสดงความเศร้าสะเทือนใจและเสียดายเอาไว้ คราวนี้อีก “หนึ่ง” ที่เคย “อยู่” นั้นได้จากไปแล้วเช่นกัน มีหรือที่คนอย่างนายผีจะไม่แสดงความไว้อาลัย โดยที่ไม่รู้ว่าวาระสุดท้ายแห่งช่วงชีวิตของตนก็มีชะตากรรมเดียวกันกับ “ผู้ประศาสน์การ” ที่เขาเคารพนับถือมาตลอด

เนื่องจากบทความดังกล่าวมีขนาดยาว สามารถหาอ่านได้จากฉบับพิมพ์โดยสำนักพิมพ์อ่าน ในที่นี้ผู้เขียนจึงขอโควตมาให้พิจารณาเพียงบางส่วนที่สำคัญดังนี้ : 

ตั้งแต่ชื่อบทความ ก็จะทราบวัตถุประสงค์ของนายผีแล้วว่า ในผลงานชิ้นสุดท้ายดังกล่าวนี้ นายผีพยายามยืนกรานว่า “ผู้ประศาสน์การมีคนเดียว” คือ ปรีดี พนมยงค์ เพราะไม่มีคนอื่นเหมาะสมจะมาแทนที่ได้ นายผีเริ่มต้นบทความโดยการกล่าวถึงกิจกรรมการเททองเพื่อหล่อรูปปรีดี พนมยงค์ เช่นว่า :  

คำว่า “อธิการบดี” ซึ่งเป็นคำที่ใช้แทนคำว่า “ผู้ประศาสน์การ” และใช้ในกรณีมหาวิทยาลัยอื่น ๆ ต่อมาด้วยนั้น นายผีให้ความคิดเห็นว่า : 

แต่นายผี ไม่ได้เชียร์อัป (หรือ “แบก” ตามภาษาปัจจุบัน) ชาวมธ. อย่างไม่ลืมหูลืมตา เพราะในชั้นผู้คนก็สังเกตเห็นได้ (ไม่เฉพาะนายผี) ว่าชาวมธ. เองก็มีหลากหลาย จำนวนไม่น้อยเหมือนกันที่ไม่ได้ยึดมั่นในอุดมการณ์เดียวกับ “ผู้ประศาสน์การ” ทั้งนี้ต้องยอมรับว่า :

ถึงแม้ว่า “ดร. ปรีดีได้ตั้งใจอบรมสั่งสอนวิชาการเมืองแก่นักศึกษาของม.ธ.ก. เต็มที่จนบัดนี้ได้กลายเป็นพื้นฐานของระบอบการเมืองไทยระดับหนึ่งไปแล้ว”

แต่กระนั้น ก็ไม่ได้หมายความว่า ปรีดีกับมหาวิทยาลัยนี้เป็นหนึ่งเดียวกันมาตั้งแต่ต้น บางครั้งบางคราวนักศึกษามหาวิทยาลัยนี้ก็ไม่ได้เชื่อฟังผู้ประศาสน์การ กลับเชื่อฝ่ายตรงข้ามและดำเนินกิจกรรมการเมืองไปในทางตรงข้ามนั้นด้วย ดังที่นายผีได้หยิบยกกรณีการเคลื่อนไหวเรียกร้องเขตแดนที่นักชาตินิยมไทยเชื่อว่าเป็นของไทย จนนำไปสู่สงครามอินโดจีนในสมัยรัฐบาลพิบูลฯ นั้น ที่จริงปรีดีไม่ได้เห็นด้วยกับนักศึกษา เช่นที่นายผีบันทึกเล่าไว้ดังนี้ : 

ในส่วนนี้ “รำฤกถึงนายผี จากป้าลม” บันทึกความทรงจำของ “ป้าลม” (วิมล พลจันทร)[12] คู่ชีวิตของนายผี ถือเป็นหลักฐานอีกชิ้นที่เล่าเรื่องนี้เอาไว้ สอดคล้องต้องกันดังนี้ :

(๘) บทสรุปและส่งท้าย

ความที่นายผี (อัศนี พลจันทร) มีประวัติภูมิหลังจบการศึกษาจาก ม.ธ.ก. อีกทั้งยังมีความภาคภูมิใจในฐานะที่เรียนจบ ม.ธ.ก. รุ่นแรก และได้ชื่อเป็น “ลูกศิษย์” รุ่นแรก ๆ ของผู้ก่อการอภิวัฒน์เปลี่ยนแปลงการปกครองสยามเมื่อ พ.ศ. ๒๔๗๕ และการตั้ง ม.ธ.ก.ขึ้นมาก็ยังเป็นไปเพื่อสืบสานอุดมการณ์ของการอภิวัฒน์อีกด้วย ทำให้นายผีเป็นนักคิดนักเขียนฝ่ายซ้ายที่มีความคิดเห็นต่อปรีดี พนมยงค์ การอภิวัฒน์สยาม พ.ศ. ๒๔๗๕ ตลอดจนต่อ ม.ธ.ก. แตกต่างจากนักคิดนักเขียนฝ่ายซ้ายท่านอื่น โดยเฉพาะนักคิดนักเขียนภายใต้ร่มธงพคท. ซึ่งมักไม่ยกย่องบทบาทของคณะราษฎรกับการอภิวัฒน์สยาม พ.ศ. ๒๔๗๕ 

ยังเป็นปริศนาอยู่ว่า เพราะเหตุใด ทำไมนายผีผู้ซึ่งบ้านรวยมีฐานะมั่งคั่ง เป็นลูกผู้ดีมีชาติตระกูล หลานอดีตเจ้าเมืองกาญจนบุรี และยังเป็น “บ้านรั้วใหญ่” ของเมืองราชบุรีในสมัยนั้น จึงเลือกเข้าเรียนต่อในชั้นอุดมศึกษาที่ ม.ธ.ก. ทั้งที่เป็นเด็กผลการเรียนดี - เรียนเก่งคนหนึ่ง เขาสามารถไปเรียนต่อต่างประเทศได้ และสมัยนั้นถ้าจะเรียนต่อระดับอุดมศึกษาในประเทศแล้ว ตัวเลือกยังมีจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัยด้วยอีกแห่งหนึ่ง

ผู้เขียนสงสัยว่าการที่นายผีเลือก “มหาวิทยาลัยไพร่” (ที่เพิ่งตั้งใหม่) ไม่เลือก “มหาวิทยาลัยเจ้า” (อันเก่าแก่) อาจจะเพราะรู้จักหรือได้ยินได้ฟังชื่อเสียงเรียงนามของปรีดีและบทบาทการอภิวัฒน์สยาม พ.ศ. ๒๔๗๕ มาตั้งแต่สมัยยังเรียนชั้นมัธยมอยู่ที่จังหวัดราชบุรีด้วยซ้ำ คนรุ่นนั้นมักจะตื่นตัวทางการเมืองกันตั้งแต่สมัยเรียนมัธยม (ปรีดีเองก็เช่นกัน) เมื่อทราบว่าปรีดีจัดตั้ง ม.ธ.ก. แถมยังมี “นิคม ม.ธ.ก.” อยู่ที่ท่าช้าง สำหรับเป็นที่พักให้แก่นักศึกษาจากต่างจังหวัดแบบโรงเรียนกินนอนอีก เขาจึงไม่รอช้าที่จะสมัครเข้าศึกษาต่อที่นี่

อย่างไรก็ตาม เรื่องนี้เป็นเพียงข้อสันนิษฐานของผู้เขียน แม้จะมีความเป็นไปได้ ไม่เลื่อนลอย แต่ก็ยังไม่มีหลักฐานมายืนยันแต่อย่างใด ที่เสนอไว้ในที่นี้ด้วย ก็เพียงหวังให้มีผู้รู้หรือมีหลักฐานอื่นใดไปกว่าที่ผู้เขียนมี ได้นำมาเสนอกันต่อไป ในขณะนี้เรายังไม่มีงานศึกษาชีวประวัติและภูมิหลังของนายผี (อัศนี พลจันทร) ย้อนหลังกลับไปถึงสมัยมัธยม

เมื่อเทียบกัน กรณีประวัติของกุหลาบ สายประดิษฐ์ หรืออย่างจิตร ภูมิศักดิ์ เรายังพอรู้เรื่องสมัยมัธยมกันบ้าง เพราะมีผู้ศึกษาและมีข้อมูลหลักฐานอยู่บ้าง แต่สำหรับนายผี เราแทบไม่รู้อะไรไปกว่าว่าเกิดและเติบโตอยู่ที่บ้านท่าเสา ตำบลหน้าเมือง อำเภอเมือง จังหวัดราชบุรี ทำให้ประวัติเรื่องราวที่ควรศึกษาเรียนรู้จากนายผีส่วนหนึ่งยังคงสูญหายไป - ไม่มีอยู่ ดังที่ควรจะเป็น

แน่นอนว่า นายผีก็เป็นปัญญาชนอีกผู้หนึ่งที่เห็นข้อจำกัดของ ๒๔๗๕ ตลอดจนข้อบกพร่องในฐานะมนุษย์ของบุคคลที่เคารพนับถืออย่างปรีดี พนมยงค์ การยกย่องปรีดี (ที่ถ้าว่าตามภาษาปัจจุบันคือ “แบกปรีดี”) ก็เป็นการยกย่องที่ไม่เกินเลยไปกว่าที่ปรีดีเคยเป็นหรือทำมาจริง และโดยที่ไม่ได้แสดงความหยาบคายต่อฝ่ายตรงข้ามปรีดี นายผีนิยามเรียกพวกนั้นอย่างตรงไปตรงมาว่า “พวกศัตรูประชาธิปไตย” 

ปัญญาชนรุ่นนายผีนั้นมีความเชื่อมั่นกันว่า “ปากกาคืออาวุธ” และอาวุธที่ว่านี้พวกเขาก็ได้ใช้ในการต่อสู้กับ “ศัตรูประชาธิปไตย” รวมทั้งปกป้องคนที่ควรค่าแก่การปกป้องอย่างแท้จริง ก็ไม่จริงเสมอไปหรอกที่ว่า “คนดี เมืองไทย ไม่ต้องการ” เพียงแต่ “เมืองไทย” (ที่ไม่ต้องการคนแบบปรีดี) นั้น ไม่ใช่คนอย่างนายผีและพวก อนี่ง ผลงานของนายผีจึงยังคงทรงคุณค่าแก่การศึกษาหรืออ่านใหม่อยู่เสมอ การอ่านของผู้เขียนในที่นี้ก็เป็นเพียงมุมเล็ก ๆ หนึ่งเท่านั้น