เกร็ดประวัติศาสตร์

ปรีดี พนมยงค์ เขียนสดุดีหลวงสังวรยุทธกิจ นายทหารเรือผู้ร่วมอภิวัฒน์ 2475 และขบวนการเสรีไทยอย่างกล้าหาญ และเสียสละ บทความบันทึกบทบาทของหลวงสังวรฯ ในภารกิจลับหลายด้าน รวมถึงการช่วยเหลือสัมพันธมิตร การคุ้มครองพลร่ม และการส่งอาวุธช่วยเวียดนาม

ศักดิชัย บำรุงพงศ์ เจ้าของนามปากกา "เสนีย์ เสาวพงศ์" เขียนรำลึกคราวหลังครั้งเป็น "เสรีไทย" ที่ทำงานกับนายทหารสัมพันธมิตรอังกฤษ และ "ท่านชิ้น" ม.จ.ศุภสวัสดิ์วงศ์สนิท สวัสดิวัตน

วันที่ 5 ธันวาคม พ.ศ. 2488 รัชกาลที่ 8 เสด็จนิวัตพระนครตามที่รัฐบาลภายใต้การนำของ ม.ร.ว.เสนีย์ ปราโมช ได้กราบบังคมทูลอัญเชิญ ท่ามกลางความปรีดาปราโมทย์อย่างสุดซึ้งของพสกนิกรชาวไทย ซึ่งใฝ่ฝันเฝ้ารอรุ่งอรุณแห่งวันใหม่ด้วยจิตใจอันแจ่มใสเบิกบาน

เส้นทางความรักระหว่าง สวง ทรัพย์สำรวย (ล้อต้อก) และ สมจิตต์ โตประภัสว์ นางงามประจำจังหวัดพระนครศรีอยุธยา ที่นายปรีดี พนมยงค์ ได้กลายเป็นบุคคลที่มีบทบาทในะผู้ให้ความช่วยเหลือเกี่ยวกับของทั้งสองท่าน

บทความถ่ายทอดตำนาน “นาฬิกาปารีส” ลูกตุ้มบนตึกโดมธรรมศาสตร์ ตั้งแต่การรับเป็นของขวัญ การติดตั้ง การดูแลรักษา “เจ้าลูกตุ้ม” จึงเป็นทั้งนาฬิกา แต่เป็นพยานแห่งกาลเวลา ที่ยังยืนหยัดแม้เผชิญสงครามและความเปลี่ยนแปลง

ศาสตราจารย์ ดร.กนต์ธีร์ ศุภมงคล ได้ติดตาม ม.ร.ว.เสนีย์ ปราโมช กลับถึงกรุงเทพฯ เมื่อวันที่ 16 กันยายน พ.ศ. 2488 และเสนีย์ได้เข้าดํารงตําแหน่งเป็นนายกรัฐมนตรีในรุ่งขึ้นวันที่ 17 กันยายนเป็นต้นไป โดยมีภารกิจแรกคือการแต่งตั้งคณะผู้แทนไทยเพื่อไปเจรจาเลิกสถานะสงครามกับอังกฤษที่แคนดี

ปราโมทย์ พึ่งสุนทร มีบทบาทสำคัญในขบวนการเสรีไทย โดยรับหน้าที่ประจำกองบัญชาการเสรีไทยและมีภารกิจดูแลการต้อนรับนายทหารสัมพันธมิตร เช่น โฮวาร์ด พาลเมอร์ รวมถึงทำงานร่วมกับบุคคลสำคัญ เช่น หลวงสังวรยุทธกิจ (สังวร สุวรรณชีพ) และพันโทสำเริง เนตรายน เพื่อดูแลความปลอดภัยและข่าวกรองในช่วงสงครามโลกครั้งที่ 2

ปราโมทย์ พึ่งสุนทร ในการเปลี่ยนแปลงการปกครองเมื่อวันที่ 24 มิถุนายน พ.ศ. 2475 โดยเป็นสมาชิกคณะราษฎรที่ปฏิบัติภารกิจสำคัญในการควบคุมบุคคลสำคัญของฝ่ายสมบูรณาญาสิทธิราชย์ พร้อมทั้งร่วมงานกับคณะราษฎรในพระที่นั่งอนันตสมาคม ต่อมาเขายังได้รับแต่งตั้งเป็นสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรประเภทที่ 2 และพฤฒิสภา โดยมีบทบาทสำคัญในการคัดค้านรัฐบาลที่ไม่ยึดหลักประโยชน์ของประชาชน

หลังสงครามโลกครั้งที่ 2 ไทยได้ดำเนินการเจรจาทางทหารกับฝ่ายสัมพันธมิตรโดยเฉพาะอังกฤษและสหรัฐอเมริกา เพื่อยุติสถานะสงคราม โดยอังกฤษเสนอให้มีข้อตกลงสองฉบับ คือข้อตกลงทางทหารและข้อตกลงทางการเมือง แต่ถูกสหรัฐคัดค้านเนื่องจากเกรงว่าจะกระทบเอกราชไทย

พลตรี สมบูรณ์ ศรานุชิต โดยเป็นผู้วางแผนยุทธการร่วมกับขบวนการเสรีไทยในภาคเหนือ ช่วงสงครามโลกครั้งที่ 2 โดยภายหลังกลับมีบทบาทในการก่อกบฏเสนาธิการปี 2491 เพื่อต่อต้านคณะรัฐประหาร เพื่อยึดมั่นในอุดมการณ์ "ทหารอาชีพ" จนถึงวาระสุดท้าย.