ปรีดี พนมยงค์กับการปฏิบัติหน้าที่ของรัฐมนตรีว่าการกระทรวงยุติธรรม

คุณผู้อ่านที่เคยศึกษาเรื่องราวของ ‘นายปรีดี พนมยงค์’ หรือ ‘หลวงประดิษฐ์มนูธรรม’ อาจจะนึกสงสัยครามครัน เมื่อเห็นการนำเสนอถึงการปฏิบัติหน้าที่รัฐมนตรีว่าการกระทรวงยุติธรรมของนายปรีดี

นั่นเพราะตามชีวประวัติแล้ว นายปรีดีมิเคยดำรงตำแหน่งรัฐมนตรีว่าการกระทรวงยุติธรรมเลย ทั้งๆ ที่เขาก็เป็นนักเรียนทุนของกระทรวงไปเรียนต่อยังประเทศฝรั่งเศส หวนกลับมาเป็นอาจารย์สอนโรงเรียนกฎหมาย รับราชการผู้พิพากษาและผู้ช่วยเลขานุการกรมร่างกฎหมาย กระทั่งได้รับบรรดาศักดิ์ให้เป็น “คุณหลวง” ประจำกระทรวงดังกล่าว

น่าฉุกคิดเหมือนกัน เหตุไฉน นายปรีดีผู้มีความรู้และความสามารถทางด้านกฎหมาย จึงมิได้รั้งตำแหน่งรัฐมนตรีว่าการกระทรวงยุติธรรมสักหน หากไปว่าการกระทรวงมหาดไทย กระทรวงการต่างประเทศ และกระทรวงการคลัง

อย่างไรก็ดี นายปรีดี หรือ หลวงประดิษฐ์มนูธรรม ก็เคยปฏิบัติหน้าที่ของรัฐมนตรีว่าการกระทรวงยุติธรรม ขณะที่เขากำลังดำรงตำแหน่งรัฐมนตรีว่าการกระทรวงการต่างประเทศ สืบเนื่องจากปลายเดือนกันยายน พ.ศ. 2480 กระทรวงการต่างประเทศได้รับหนังสือ ที่ ต. ๔๓๗๔/ ๒๔๘๐ จากกรมเลขาธิการคณะรัฐมนตรี  ซึ่งขณะนั้นเลขาธิการคณะรัฐมนตรีคือ 'นายดิเรก ชัยนาม' ดังนี้

ถัดมาไม่กี่วัน มีหนังสือจากกระทรวงการต่างประเทศ ลงนามย่อ “ปม” อันหมายถึง 'หลวงประดิษฐ์มนูธรรม' ตอบกลับว่า

ภาพ: (จากซ้าย) จอมพล ป. พิบูลสงคราม, ปรีดี พนมยงค์, เจ้าพระยายมราช (หันหลัง), เจ้าพระยามหิธร

รัฐมนตรีว่าการกระทรวงยุติธรรมขณะนั้นที่ต้องเดินทางไปตรวจศาลทางภาคเหนือ คือ 'เจ้าพระยามหิธร' (ลออ ไกรฤกษ์)  ซึ่งเป็นบุคคลสำคัญทางด้านกฎหมายมาตั้งแต่ยุคสมัยสมบูรณาญาสิทธิราชย์ สอบได้เนติบัณฑิตสยามรุ่นแรก เคยเป็นเลขานุการเสนาบดีกระทรวงยุติธรรม คือ 'พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้ารพีพัฒนศักดิ์ กรมหลวงราชบุรีดิเรกฤทธิ์' เป็นทั้งอธิบดีผู้พิพากษาศาลแพ่ง ปลัดทูลฉลองกระทรวง สมุหพระนิติศาสตร์ หรือ หัวหน้ากรมพระนิติศาสตร์คนแรก อธิบดีศาลฎีกา (ปัจจุบันคือประธานศาลฎีกา) คนแรก ในสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 6  และเป็นเสนาบดีกระทรวงมุรธาธร (กรมราชเลขาธิการ) สมัยพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 7 ก่อนจะลาออกจากราชการ

ภายหลังเปลี่ยนแปลงการปกครอง พ.ศ. 2475 มหาวิทยาลัยวิชาธรรมศาสตร์และการเมืองก่อตั้งขึ้นและได้ขอให้เจ้าพระยามหิธรมาอบรมนักศึกษา ท่านเจ้าพระยาจึงเขียนบทความประกอบการอบรมบ่มความรู้ เช่น เรื่องโรงเรียนกฎหมาย เรื่องวิชากฎหมายของบางประเทศ และ เรื่องเก่าต่อใหม่ เป็นต้น

ราวกุมภาพันธ์ พ.ศ. 2478  ช่วงหนึ่งตำแหน่งรัฐมนตรีกระทรวงยุติธรรมว่างลง ทางคณะราษฎรปรารถนาได้บุคคลที่เคยทำราชการทางด้านกฎหมายอย่างเชี่ยวชาญมาร่วมงานด้วย จึงมีผู้เสนอให้เชิญเจ้าพระยามหิธรในวัย 60 ปี มารับตำแหน่ง แรกทีเดียว ท่านเจ้าพระยาปฏิเสธ เกรงจะต้องพูดอภิปรายในสภาผู้แทนราษฎรเพราะตนพูดไม่เก่ง อีกทั้งเกรงว่าตนเป็นคนหัวเก่าในระบอบเดิม จะปรับตัวเข้ากับพวกหัวใหม่ๆ แห่งระบอบใหม่มิได้ แต่เมื่อ 'พระยาพหลพลพยุหเสนา' (พจน์ พหลโยธิน) อ้อนวอน ก็ยอมตกลงรับเชิญ และปฏิบัติหน้าที่มาจวบจนกลางเดือนธันวาคม พ.ศ. 2480

ดูลักษณะภายนอก "กระทรวงยุติธรรม" ไม่ได้แตกต่างจากที่เคยเป็นอยู่ก่อนเปลี่ยนแปลงการปกครอง ซึ่งเจ้าพระยามหิธรเคยทำงานอยู่ แต่ถ้าพิจารณาให้แจ่มชัด ท่านเจ้าพระยาก็สังเกตเห็นว่า มีความเปลี่ยนแปลงไปมาก เพราะตามพระราชบัญญัติปรับปรุงกระทรวงทบวงกรม พ.ศ. 2476 และพระราชบัญญัติว่าด้วยระเบียบราชการบริหารแห่งราชอาณาจักรสยาม พ.ศ. 2476 กำหนดให้กระทรวงนี้มีอำนาจและหน้าที่เฉพาะทางธุรการเกี่ยวกับศาลยุติธรรม แม้ศาลต่างๆ จะสังกัดกระทรวง แต่ก็มีอำนาจศาลโดยเฉพาะในการพิจารณาพิพากษาคดี ทางกระทรวงจะไปเกี่ยวข้องสั่งการมิได้ จึงมิใช่การรวมอำนาจตุลาการไว้ที่กระทรวงเฉกเช่นยุคระบอบเดิม

เจ้าพระยามหิธร

ผลงานหนึ่งของ 'เจ้าพระยามหิธร' ขณะเป็นรัฐมนตรี ได้แก่ การเสนอร่างพระราชบัญญัติระเบียบข้าราชการตุลาการ พ.ศ. 2479 ต่อสภาผู้แทนราษฎร และได้ประกาศใช้เมื่อต้นเดือนพฤษภาคม พ.ศ. 2480  ส่วนอีกผลงานคือ การออกหนังสือ ข่าวศาล อีกครั้ง ซึ่งเคยปรากฏสมัยกรมหลวงราชบุรีดิเรกฤทธิ์เป็นเสนาบดีเรื่อยมา แต่ได้ถูกระงับไปหลังเปลี่ยนแปลงการปกครอง

ในเดือนตุลาคม พ.ศ. 2471 ตอน 'พระยาจินดาภิรมย์' (จิตร ณ สงขลา) เสนาบดีกระทรวงยุติธรรม จะขอพระราชทานให้นายปรีดีได้บรรดาศักดิ์ “หลวงประดิษฐ์มนูธรรม” เป็นกรณีพิเศษ หลังจากคัดเลือกเสนอตามปกติส่วนหนึ่งแล้ว เนื่องจากนายปรีดีสร้างผลงานน่าพอใจ พระยาจินดาภิรมย์จึงมีหนังสือถึงเจ้าพระยามหิธร ราชเลขาธิการ และเขียนความตอนท้ายว่า “ถ้าแม้เจ้าคุณเห็นว่าไม่เป็นการนอกเหนือและมีเหตุผลพอที่จะขอพระราชทานพระมหากรุณาเป็นพิเศษได้แล้ว ข้าพเจ้าขอพระราชทานให้นายปรีดีเปนหลวงประดิษฐ์มนูธรรม”

ล่วงมาช่วงเดือนตุลาคม พ.ศ. 2480 ครั้นเจ้าพระยามหิธร ขณะรั้งตำแหน่งรัฐมนตรีว่าการกระทรวงยุติธรรมมีเหตุจำเป็นต้องเดินทางไปตรวจศาลทางภาคเหนือ  หลวงประดิษฐ์มนูธรรมหรือนายปรีดีก็มารับช่วยเหลืองานในฐานะผู้สั่งราชการแทนรัฐมนตรีว่าการกระทรวงเป็นเวลา 15 วัน

แม้ 'นายปรีดี พนมยงค์' จะมิเคยดำรงตำแหน่งรัฐมนตรีว่าการกระทรวงยุติธรรม ทั้งๆ ที่เปี่ยมด้วยความรู้ความสามารถทางนิติศาสตร์  แต่เขาก็ได้ใช้ความรู้ด้านกฎหมายมาเอื้ออำนวยในการปฏิบัติหน้าที่ในกระทรวงต่างๆ ที่ตนดูแล เฉกเช่น บทบาทในฐานะรัฐมนตรีว่าการกระทรวงการต่างประเทศนั้น นายปรีดีอาศัยองค์ความรู้เรื่องกฎหมายระหว่างประเทศมาดำเนินการแก้ไขสนธิสัญญาต่างๆ ที่ไม่เป็นธรรมซึ่งสยามเคยทำไว้กับประเทศต่างๆ แล้วเปิดการเจรจาทำสนธิสัญญาใหม่ เพื่อให้ประเทศของเรามีเอกราชและอำนาจอธิปไตยอันสมบูรณ์

เอกสารอ้างอิง

1. หจช. กต.95.2/43 ตั้งหลวงประดิษฐมนูธรรมเป็นผู้สั่งราชการแทนรัฐมนตรีว่าการกระทรวงยุติธรรม (พ.ศ. 2480)
2. เรื่องของเจ้าพระยามหิธร. ที่ระลึกในงานพระราชทานเพลิงศพ เจ้าพระยามหิธร (ลออ ไกรฤกษ์) ณ วัดเทพศิรินทราวาส วันที่ 15 พฤศจิกายน พ.ศ. 2499. พระนคร: โรงพิมพ์ตีรณสาร, 2499