ยามบ่ายของการเยือนถิ่นหัวหน้าเสรีไทยแห่งเมืองตาก ณ ตรอกบ้านจีน

บ่ายวันอาทิตย์ที่ 20 พฤศจิกายน พ.ศ. 2565 ผมกับคณะของสถาบันปรีดี พนมยงค์ ได้แวะเที่ยวชมละแวกย่านตรอกบ้านจีน อันเป็นชุมชนเก่าแก่ในตัวเมืองจังหวัดตาก ระหว่างเดินทอดน่องไปตามถนนสายเล็กๆ นั้น ผมพลันหวนระลึกถึงบุคคลหนึ่งจากโฉมหน้าประวัติศาสตร์ไทยช่วงสงครามโลกครั้งที่ 2 ซึ่งเคยมีถิ่นพำนักอยู่ ณ ตรอกบ้านจีน ตำบลระแหง เขาคือ นายหมัง สายชุ่มอินทร์ คหบดีผู้เป็นสมาชิกสภาผู้แทนราษฎร และหัวหน้าเสรีไทยแห่งเมืองตาก

นายหมัง สายชุ่มอินทร์

เมื่อแรกที่คณะของสถาบันปรีดีฯ มาถึงบริเวณปากทางเข้าตรอกบ้านจีน ท้องฟ้ายังแลดูสดใสและแสงแดดกำลังเจิดจ้า ครั้นผ่านไปไม่นานนัก จู่ๆ สายฝนก็โปรยปรายลงมาพรำๆ หากคณะของเรายังมิคลายความสนอกสนใจต่อบ้านเรือนไม้หลายหลังที่สะท้อนลักษณะทางศิลปะและสถาปัตยกรรมแบบผสมผสานกัน

“ชุมชนตรอกบ้านจีน” เคยเป็นแหล่งศูนย์รวมการค้าขายมานับแต่สมัยต้นรัตนโกสินทร์ เพราะอยู่ติดกับแม่น้ำปิงและท่าเรือขนถ่ายสินค้า พวกพ่อค้าคหบดีจึงนิยมสร้างบ้านพักอาศัยในตรอกนี้ ทว่า พอช่วงสงครามโลกครั้งที่ 2 ปลายทศวรรษ 2480 ชาวชุมชนตรอกบ้านจีนพากันอพยพหนีภัยจากพวกทหารญี่ปุ่นในเมืองตากที่บุกรุกมาระราน พร้อมทั้งภัยทางอากาศจากเครื่องบินทิ้งระเบิดของฝ่ายสัมพันธมิตร นั่นทำให้ตลอดย่านชุมชนเงียบเหงาร้างลง 

ปัจจุบัน ทางเมืองตากพยายามฟื้นฟูชุมชนตรอกบ้านจีนให้กลับมาเปี่ยมชีวิตชีวาอีกหน เพื่อดึงดูดนักท่องเที่ยวให้ลองแวะมาเยี่ยมเยียนและบันทึกภาพ ทว่าพื้นที่ของตรอกซึ่งเคยใกล้ชิดริมแม่น้ำปิง ก็มีระยะห่างจากริมแม่น้ำเข้ามามากขึ้น

นายหมัง สายชุ่มอินทร์ คือ คหบดีผู้ลงหลักปักฐาน ณ ชุมชนตรอกบ้านจีน บ้านของเขาตั้งอยู่บริเวณปากทางเข้าตรอก (ทุกวันนี้ ตัวบ้านก็ยังปรากฏอยู่) แท้แล้ว ต้นบรรพบุรุษของนายหมังนั้นเป็นชาวลพบุรี แต่ได้รับแต่งตั้งให้มารั้งตำแหน่งเจ้าเมืองระแหง พอมาถึงรุ่นขุนรองจ่าเมือง (ชุ่ม) บิดาของนายหมัง ก็ถือเป็นชาวเมืองตากแล้วเพราะเกิดที่นี่

ขุนรองจ่าเมืองรับราชการพร้อมทั้งประกอบอาชีพทนายความและแต่งงานกับนางเล็ก ผู้มีเชื้อสายจีนในตรอกบ้านจีน ทั้งสองมีบุตรธิดารวม 4 คน บุตรชายคนหนึ่งก็คือนายหมัง ซึ่งเกิดเมื่อปี พ.ศ. 2437 สมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5 

ในวัยเยาว์ บิดาได้พานายหมังไปฝากให้เป็นลูกศิษย์ของหลวงปู่สิน เจ้าอาวาสแห่งวัดใหม่มะเขือแจ้ (ต่อมาเป็น พระวิสุทธิสมณาจารย์ เคยรั้งตำแหน่งเจ้าคณะจังหวัดตาก) ก่อนจะเริ่มเรียนหนังสือที่วัดสีตลารามหรือวัดน้ำหัก ครั้นแตกเนื้อหนุ่ม เขาจึงกลับมาอยู่บ้านของตนที่ชุมชนตรอกบ้านจีน เป็นช่วงที่สถานการณ์ครอบครัวกำลังย่ำแย่เพราะมีหนี้สิน นายหมังต้องหางานทำเพื่อช่วยแบ่งเบา เริ่มจากสมัครตำรวจและปฏิบัติงานตราบจนกระทั่งเลื่อนยศเป็นจ่าสิบตำรวจ แล้วจึงออกมาสมัครเป็นเสมียนศาลและทำงานด้านสรรพสามิต ช่วงนั้นมีผู้สนับสนุนให้ไปเรียนวิชากฎหมายที่กรุงเทพฯ แต่ขุนรองจ่าเมืองไม่ยินยอมให้มา นายหมังเปลี่ยนมาประกอบอาชีพค้าขาย ขี่ม้าขี่ลาออกหาของป่าและล่าสัตว์นำมาขาย รวมถึงนำของจำพวกเขาวัวควายและครั่งมาขายกับต่างเมือง สร้างรายได้เป็นกอบเป็นกำจนชำระหนี้สินได้หมดสิ้น

นายหมัง ในวัยหนุ่ม

เดิมที นายหมังใช้นามสกุลว่า “สุจริตจันทร์” แต่พอปลดหนี้ของครอบครัวสำเร็จแล้ว เขาตัดสินใจเปลี่ยนนามสกุลใหม่เป็น “สายชุ่มอินทร์” เริ่มกิจการเลี้ยงวัวเลี้ยงม้าและกิจการแปลกใหม่อื่นๆ เช่น รับส่งถุงเมล์ รับเหมาก่อสร้าง สั่งสมความมั่งคั่งมาจากการค้าขายแถบชายแดนไทย-พม่า ทั้งขายเครื่องเงินและขายผ้า กิจการของนายหมังยังช่วยพัฒนาจังหวัดตากจนเจริญรุ่งเรืองหลายด้าน โดยเฉพาะการรับเหมาวางเสาโยงสายโทรเลขตั้งแต่เมืองตาก แม่สอด แม่ละเมา กำแพงเพชร สวรรคโลก ลำปาง ไปจนถึงเชียงใหม่ กิจการนี้สร้างความมั่งคั่งจนเขากลายเป็นคหบดี 

ภายหลังเปลี่ยนแปลงการปกครองมาสู่ระบอบรัฐธรรมนูญเมื่อวันที่ 24 มิถุนายน พ.ศ. 2475 นายหมังมีความตื่นตัวทางการเมืองอย่างมาก ในการเลือกตั้งสมาชิกสภาสภาผู้แทนราษฎรครั้งแรกของไทยเมื่อวันพุธที่ 15 พฤศจิกายน พ.ศ. 2476 ซึ่งอาศัยวิธีการเลือกตั้งแบบทางอ้อม กล่าวคือ รัฐบาลจะรับสมัครผู้แทนตำบล ประชาชนต้องเลือกตั้งผู้แทนตำบลก่อน จากนั้นผู้แทนตำบลที่ได้รับเลือกจะไปเลือกสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรระดับจังหวัดอีกหน ผู้ได้รับเลือกให้เป็น ส.ส. คนแรกสุดของจังหวัดตากคือ พระประณาทกรณี (ถม อินทรสูต)

ต่อมาในการเลือกตั้งสมาชิกสภาสภาผู้แทนราษฎรครั้งที่ 2 ปี พ.ศ. 2480 เมื่อวันอาทิตย์ที่ 7 พฤศจิกายน พ.ศ. 2480 ซึ่งใช้วิธีการเลือกตั้งแบบทางตรง โดยประชาชนสามารถเลือกสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรได้ด้วยตนเองนั้น นายหมังลงสมัครรับเลือกตั้งและได้เป็นสมาชิกสภาสภาผู้แทนราษฎรสมัยแรก อยู่ในวาระระหว่างปี พ.ศ. 2480-2481 ไม่ครบวาระเต็มสี่ปี เนื่องจากรัฐบาลพระยาพหลพลพยุหเสนากราบถวายบังคมลาออก จึงจัดให้มีการเลือกตั้งสมาชิกสภาสภาผู้แทนราษฎรครั้งที่ 3 เมื่อวันเสาร์ที่ 12 พฤศจิกายน พ.ศ. 2481 นายหมังลงสมัครรับเลือกตั้งและก็ได้รับเลือกอีก อยู่ในวาระระหว่างปี พ.ศ. 2481-2485 อันเป็นสมัยรัฐบาลหลวงพิบูลสงคราม 

ห้วงยามที่เป็น ส.ส. นายหมังได้สร้างสาธารณประโยชน์หลายด้าน ทั้งการบริจาคที่ดินสร้างโรงพยาบาล บริจาคเงินช่วยเหลือโรงเรียน และหมั่นหาหนทางสารพันเพื่อพัฒนาเมืองตาก จนได้รับฉายาว่า “ช่างคิดนายหมัง”

ช่วงระหว่างสงครามโลกครั้งที่ 2 อุบัติขึ้นในเมืองไทยระหว่าง พ.ศ. 2484-2488 นั้น ไม่ได้จัดให้มีการเลือกตั้ง นายหมังจึงคงสถานภาพเป็นสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรจังหวัดตาก อีกทั้งเขายังเป็นหัวหน้าเสรีไทยแห่งเมืองตากด้วย โดยรับคำสั่งมาจาก หลวงประดิษฐ์มนูธรรม หรือ นายปรีดี พนมยงค์ หัวหน้าใหญ่ของขบวนการเสรีไทย และ นายพึ่ง ศรีจันทร์ รัฐมนตรีและสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรจังหวัดอุตรดิตถ์ ผู้เป็นหัวหน้าเสรีไทยภาคเหนือ

นายหมัง ได้ประสานความร่วมมือกับบุคคลต่างๆ เพื่อปฏิบัติการเสรีไทย พอมีเสรีไทยสายต่างประเทศที่กระโดดร่มเข้ามาในเขตเมืองตาก ก็จะถูกนำตัวมาพักที่บ้านของนายหมัง ณ ตรอกบ้านจีนอยู่เนืองๆ ก่อนจะส่งไปทำภารกิจตามพื้นที่ต่างๆ ในเขตแม่สอดและอุ้มผาง รวมถึงการตั้งค่ายใหญ่เสรีไทย ณ ดอยห้วยเหลือง นายหมังเองก็ทำตัวปกติอย่างแนบเนียนจนแทบไม่มีใครทราบว่าคหบดีผู้นี้เป็นถึงหัวหน้าเสรีไทยของจังหวัด 

กระทั่งต้นปี พ.ศ. 2488 นายหมังอาจรู้สึกหวั่นเกรงว่าทหารญี่ปุ่นในเมืองตากจะเริ่มเคลือบแคลงสงสัยเขาบ้าง จึงพาครอบครัวอพยพจากตรอกบ้านจีนไปอยู่ที่ตำบลวังหิน ห่างตัวเมืองออกไปประมาณ 10 กิโลเมตร ดูเหมือนเก็บตัวเงียบ แต่ก็คอยช่วยเหลืองานปฏิบัติการเสรีไทยแบบลับๆ

นายหมัง เล่าถึงภารกิจของตนไว้ผ่าน แผ่นปลิวหาเสียงผู้แทนราษฎรเมืองตาก ครั้งที่ ๓ จัดพิมพ์เผยแพร่เมื่อปี พ.ศ. 2488 ความว่า

นายหมัง ภาคภูมิใจอย่างยิ่งที่ตนได้ร่วมปฏิบัติการเสรีไทยเพื่อชาติบ้านเมือง ครั้นสงครามโลกครั้งที่ 2 ปิดฉากลง และต่อมาได้มีการจัดเลือกตั้งสมาชิกสภาสภาผู้แทนราษฎรครั้งที่ 4 เมื่อวันอาทิตย์ที่ 6 มกราคม พ.ศ. 2489 นายหมังลงสมัคร ส.ส. เมืองตากอีกหน และจัดพิมพ์แผ่นปลิวหาเสียงผู้แทนราษฎรโดยบอกเล่าถึงภารกิจของเขาในฐานะเสรีไทย แต่ผลการเลือกตั้งครั้งนี้ นายหมังพ่ายคะแนนเสียงให้กับ นายเทียม ไชยนันท์ (เดิมเป็นคนชัยนาท แต่ก็มาตั้งถิ่นฐานอยู่ในตรอกบ้านจีน) จึงไม่ได้รับเลือกเป็น ส.ส. อีกสมัยแล้ว

“ชุมชนตรอกบ้านจีน” แม้ในบ่ายวันอาทิตย์ที่ผมกับคณะของสถาบันปรีดี พนมยงค์แวะมาเยือนนั้น จะดูเป็นเพียงตรอกเล็กๆ ที่ค่อนข้างเงียบเหงา มิค่อยคึกคักเสียเลย แต่ยังสัมผัสได้ถึงความขรึมขลังบางอย่างอันชวนให้หวนระลึกเรื่องราวในโฉมหน้าประวัติศาสตร์ไทยช่วงสงครามโลกครั้งที่ 2  

ก็ตรอกแห่งนี้เองแหละ ที่เป็นแหล่งพำนักและสนับสนุนปฏิบัติการเสรีไทยแห่งสำคัญโดยคหบดีผู้ไม่มีใครคาดนึก เขาคือหัวหน้าเสรีไทยแห่งเมืองตากนามว่า นายหมัง สายชุ่มอินทร์

เอกสารอ้างอิง

• ประเสริฐ ปัทมะสุคนธ์. รัฐสภาไทยในรอบสี่สิบสองปี (๒๔๗๕-๒๕๑๗). กรุงเทพฯ: ห้างหุ้นส่วนจำกัด ช. ชุมนุมช่าง, 2517.
• วิชิตวงศ์ ณ ป้อมเพชร. ตำนานเสรีไทย The FreeThai Legend. เริงชัย พุทธาโร บรรณาธิการ. กรุงเทพฯ: แสงดาว, 2546.
• อนุสรณ์พิธีพระราชทานเพลิงศพ นายหมัง สายชุ่มอินทร์ ณ เมรุวัดใหม่มะเขือแจ้ อำเภอเมือง จังหวัดตาก วันที่ 2 พฤษภาคม 2524.