ประชาธิปไตยสมัยสมบูรณาญาสิทธิราชย์ (?) ตอนที่ 1 : ดุสิตธานี การเทศบาล และเมือง

ดุสิตธานี เมือง และการเทศบาล สมัยสมบูรณาญาสิทธิราชย์ในประวัติศาสตร์กระแสหลัก แนวคิดของชนชั้น หรือฝ่ายอนุรักษนิยมจะได้รับการอธิบายว่าเป็นจุดตั้งต้นของการปกครองท้องถิ่นหรือรูปแบบประชาธิปไตย หากในงานศึกษาทางวิชาการเรื่องการท้องถิ่นและเทศบาลชิ้นสำคัญ อาทิ งานศึกษาของตระกูล มีชัย ธเนศวร์ เจริญเมือง และภิญญพันธุ์ พจนะลาวัณย์[1] เสนอสอดรับกันว่าในรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวซึ่งมีกิจการสุขาภิบาลแต่ยังไม่มีแนวทางการพัฒนาไปสู่ลักษณะของการกระจายอำนาจ และแม้ในรัชสมัยนี้จะมีการทดลองปกครองท้องถิ่นในรูปแบบของดุสิตธานีแต่ก็เป็นเพียงการทดลองในพื้นที่เขตนครบาลยังไม่ได้ส่งผลต่อการปกครองท้องถิ่น และในรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวซึ่งมีพระราชประสงค์ที่จะผลักดันนโยบายปรับปรุงกิจการสุขาภิบาลเป็นแบบประชาภิบาลหรือเทศบาลผ่านร่างพระราชบัญญัติเทศบาลฯ พ.ศ. 2473 แต่ก็มีข้อติดขัดและไม่ได้ผลักดันให้มีการปกครองรูปแบบเทศบาลได้สมบูรณ์

บทความนี้จะเสนอให้เห็นรูปแบบของการปกครองท้องถิ่นในสมบูรณาญาสิทธิราชย์ที่ยังไม่มีลักษณะการกระจายอำนาจตามหลักประชาธิปไตยในรูปแบบการปกครองท้องถิ่นหลังการอภิวัฒน์สยาม พ.ศ. 2475

ดุสิตธานี

 

 

 

ในทัศนะส่วนใหญ่ของชนชั้นนำฝ่ายอนุรักษนิยมมองว่าการมีดุสิตธานีสมัยรัชกาลที่ 6 เป็นการฝึกการเลือกตั้งแบบประชาธิปไตย มีการเลือกตั้งแบบเทศบาล[2]  หากในงานศึกษาทางวิชาการเกี่ยวกับการปกครองท้องถิ่นในสมัยรัชกาลที่ 6 ระบุว่า ในช่วงเวลานี้มีการสุขาภิบาล 25 แห่งที่ยังดำเนินสืบต่อมาจากสมัยรัชกาลที่ 5 แต่ยังไม่ได้มีการดำเนินงานเพื่อปรับปรุงหรือจัดตั้งการปกครองท้องถิ่นรูปแบบอื่นอีกนอกเสียจากการตราพระราชบัญญัติจัดการสุขาภิบาล พ.ศ. 2458 ที่เป็นการปรับปรุงสุขาภิบาลแยกเป็นสุขาภิบาลเมืองและสุขาภิบาลท้องที่

หน้าที่หลักของสุขาภิบาลยังมุ่งรักษาความสะอาดและมีการเพิ่มหน้าที่ในการจดทะเบียนคนเกิดคนตายโดยมีเจ้าหน้าที่ของสุขาภิบาลส่วนใหญ่เป็นข้าราชการในท้องที่ซึ่งได้รับการแต่งตั้งโดยยังไม่มีการเลือกตั้งในการปกครองในรูปแบบสุขาภิบาลนี้ ส่วนความสนใจของรัชกาลที่ 6 เรื่องทดลองจัดตั้ง “ดุสิตธานี” หรือโครงการเมืองทดลอง (เมืองตุ๊กตา) ช่วงแรกใน พ.ศ. 2446 ได้ทรงสร้างดุสิตธานีสมัยที่ 1 และมีดุสิตธานี สมัยที่ 2 ใน พ.ศ. 2450 โดยภาพรวมของรูปแบบดุสิตธานียุคนี้คือการสร้างเป็นเรือนแถวขึ้นตลอดแนวกำแพงที่กั้นระหว่างพระตำหนักจิตรลดากับวังปารุสกวันเดิมให้เป็นหมู่บ้านจำลองขนาดเล็กและสมมติให้มหาดเล็กเป็นผู้ปกครองพื้นที่ที่มีลักษณะการบริหารในแบบที่เรียกว่า นคราภิบาล (municipality)

และดุสิตธานีที่เป็นเมืองได้สร้างเมื่อทรงขึ้นครองราชย์ใน พ.ศ. 2461 โดยสร้างขึ้นบริเวณสนามเนื้อที่ราวสองไร่ครึ่งระหว่างพระที่นั่งอุดรและอ่างหยดในบริเวณพระราชวังดุสิต และยังทรงประกาศธรรมนูญลักษณะการปกครองคณะนคราภิบาล (ดุสิตธานี) ในวันที่ 7 พฤศจิกายน พ.ศ. 2461 โดยมีพระราชประสงค์ที่จะให้ดุสิตธานีเป็นจุดตั้งต้นหรือแบบอย่างของการปกครองท้องถิ่น กระทั่งใน พ.ศ. 2464 กระทรวงมหาดไทยได้เสนอร่างกฎหมายปรับปรุงการปกครองท้องถิ่นสนองพระบรมราโชบายเพื่อจะให้รูปแบบของดุสิตธานีได้นำไปปฏิบัติยังต่างจังหวัดแต่เรื่องก็ไม่ดำเนินไปสู่การปกครองท้องถิ่น

ขณะที่ในธรรมนูญลักษณะปกครองคณะนคราภิบาล (ดุสิตธานี) พ.ศ. 2461 จะพบเนื้อหาสำคัญเรื่องการเลือกตั้งผู้เป็นนคราภิบาลหรือผู้ปกครองท้องถิ่นนั้นโดยใช้ลักษณะเดียวกับการเลือกผู้ใหญ่บ้านตามกฎหมายลักษณะปกครองท้องที่ พ.ศ. 2457 คือให้ราษฎรมาประชุมพร้อมกันเลือกเจ้าบ้านผู้ใดผู้หนึ่งซึ่งเป็นที่นับถือของตนขึ้นเป็นนคราภิบาลซึ่งการกระจายอำนาจยังไม่ไปสู่ของประชาชนจนสิ้นรัชสมัย นอกจากดุสิตธานีแล้วในสมัยรัชกาลที่ 6 พบว่าไม่มีสถาบันทางการเมืองทางการปกครองท้องถิ่นอื่นเกิดขึ้นและเป็นการบริหารประเทศต่อจากที่รัชกาลที่5ทรงปูรากฐานไว้[3]

 

กำเนิดเทศบาลในสยามสมัยรัชกาลที่ 7

 

 

รัชกาลที่ 7 ทรงมีพระราชประสงค์จะปรับปรุงกิจการสุขาภิบาลให้เป็นรูปการบริหารแบบประชาภิบาล (municipality) หรือเทศบาลในปัจจุบัน เมื่อวันที่ 12 สิงหาคม พ.ศ. 2469 ทรงมีพระราชหัตถเลขาถึงสมเด็จเจ้าฟ้ากรมหลวงลพบุรีราเมศร์ เสนาบดีกระทรวงมหาดไทยให้เตรียมจัดการเรื่องประชาภิบาลซึ่งในขณะนั้น สุขาภิบาลท้องที่ก็มีลักษณะการดำเนินงานแบบข้าราชการแม้จะมีราษฎรในคณะกรรมการสุขาภิบาลแต่ก็ไม่มีผลให้ราษฎรมีส่วนในการควบคุมการเงินของสุขาภิบาล

และ พ.ศ. 2470 ในพระราชบันทึก “Democracy in Siam” ว่า “จะเป็นการดีกว่าอย่างแน่นอนสำหรับประชาชนที่จะเริ่มต้นด้วยการควบคุมกิจการท้องถิ่นก่อนที่เขาจะพยายามควบคุมกิจการของรัฐโดยผ่านทางรัฐสภา” นี่คือทัศนะเรื่องการปกครองท้องถิ่นของชนชั้นนำสยามเวลานั้น[4]

ต่อมาทางอภิรัฐมนตรีสภาได้มีการประชุมปรึกษาเกี่ยวกับการปรับปรุงกิจการสุขาภิบาลให้เป็นเทศบาล และมีความเห็นว่าควรตั้งคณะกรรมการขึ้นศึกษาเกี่ยวกับเรื่องนี้โดยเฉพาะคือ กรรมการจัดการประชาภิบาล โดยแต่งตั้ง Mr. R.D. Craig ที่ปรึกษากรมทะเบียนที่ดินเป็นประธานกรรมการเนื่องจากเป็นชาวยุโรปที่มีความรู้ด้านเทศบาลและกฎหมายกรรมการชาวไทยคือคนที่เสนาบดีกระทรวงมหาดไทยคัดเลือก 2 คน คือ อำมาตย์เอก พระยากฤษณามรพันธ์ ผู้ชำนาญการบัญชี กระทรวงพระคลังมหาสมบัติ และพระยาจินดารักษ์ ผู้ว่าราชการจังหวัดนครปฐม

ที่สำคัญคือ คณะกรรมการจัดประชาภิบาลได้จัดทำรายงานเกี่ยวกับการจัดประชาภิบาลหรือเทศบาลว่า ราษฎรยังไม่สมควรดำเนินการเทศบาลด้วยตนเองโดยลำพังเพราะยังไม่มีความรู้เพียงพอ แต่ควรมีการทดลองเลือกตั้งกรรมการที่ไม่เป็นข้าราชการร่วมดำเนินกิจการด้วย จะเห็นว่าชนชั้นนำฝ่ายอนุรักษนิยมสนใจการเปลี่ยนแปลงท้องถิ่นอย่างค่อยเป็นค่อยไปและจากข้อเท็จจริงยังพบว่าการสุขาภิบาลในยุคนั้นมีจำนวนน้อยมากเมื่อเทียบกับหัวเมืองทั้งหมดในยุคนั้น เช่นมณฑลพายัพจะมีเพียงสุขาภิบาลจังหวัดเชียงใหม่เท่านั้น

จะเห็นได้ว่าชนชั้นนำสยามอาจเห็นด้วยที่จะจัดตั้งเทศบาลแต่เมื่อพิจารณาถึงข้อถกเถียงในรายละเอียดแล้วกลับมีปัญหาทางด้านหลักการขณะที่รัชกาลที่ 7 ทรงมีพระราชดำริว่า “ในชั้นต้นนี้ก็หาได้มีความประสงค์ให้ทำอะไรมากไปกว่าที่กรรมการเสนอมา ที่จริงไม่ได้จะให้มีการโหวตเลยด้วยซ้ำ แต่ถ้าให้มีได้สำหรับเมืองโตๆ ก็อาจเปนประโยชน์ดี สำหรับกรุงเทพนั้นน่าจะคิดไว้เหมือนกัน เห็นว่าทำตามรูปคล้ายสิงคโปร์และฮ่องกง…”

ข้อถกเถียงกันในการพิจารณาร่างพระราชบัญญัติเทศบาล พ.ศ. 2473 ที่มีหลักการสำคัญอยู่ที่การแบ่งเทศบาลเป็น 3 ชั้น ตรี โท เอก ตามจำนวนประชากร และให้มีการตั้งเทศบาลชนบทออกมาอีกต่างหาก และมีการบริหารแบบอังกฤษที่มีคณะกรรมการที่มีหน้าที่นิติบัญญัติโดยข้อคัดค้านร่างพระราชบัญญัติฯ ฉบับนี้ที่สำคัญคือ คุณสมบัติของผู้มีสิทธิเลือกตั้งและผู้ที่จะมาเป็นคณะเทศมนตรี (qualification for right of vote) ที่กำหนดผู้มีสิทธิเลือกตั้งโดยการใช้ภูมิลำเนา (resident) สิทธิ์เหนือทรัพย์สิน (property right) ซึ่งจะต้องเป็นตัวแทนของผู้เสียภาษี และไม่มีส่วนได้เสียกับสัญญาค้าขายกับเทศบาล

ทั้งนี้ สมัยรัชกาลที่ 7 ยังมีปัญญาชนเจ้าหัวก้าวหน้าคือ หม่อมเจ้าสกลวรรณากร วรวรรณ ผู้มีบทบาทในร่างพระราชบัญญัติเทศบาลฯ ได้เสนอเรื่องคุณสมบัติพลเมืองสยามให้คณะกรรมการต้องพูดและอ่านภาษาไทยได้เพื่อเป็นการทำให้คนต่างด้าวมีความเป็นพลเมืองสยาม ส่วนสมเด็จฯ กรมพระยาเทวะวงศ์วโรปการ แสดงความเห็นคัดค้านอย่างชัดเจนว่าจะเป็นภัยแก่กรุงสยามโดยเฉพาะจากจีน ดังนั้น แนวคิดอีกส่วนหนึ่งก็คือ อาจจะให้มีการเลือกตั้งแต่สงวนสิทธิอำนาจอยู่ที่รัฐส่วนกลางและให้มีรัฐมนตรีจำนวนน้อยโดยให้เสนาบดีกระทรวงมหาดไทยเป็นผู้แต่งตั้งซึ่งรัชกาลที่ 7 ทรงเห็นว่า วิธีแก้ปัญหาควรจะมอบสิทธิในการเลือกตั้งผู้ที่เข้ามาบริหารงานในเทศบาลแก่รัฐบาลแทน

 

 

การกระจายอำนาจไปสู่เทศบาลในช่วงเวลานี้จึงมีข้อถกเถียงอย่างเข้มข้นและเป็นไปได้ยากที่ชนชั้นนำอนุรักษนิยมจะเห็นสอดรับกับการปกครองท้องถิ่นในรูปแบบประชาธิปไตยที่ประชาชนมีส่วนร่วม ในท้ายที่สุดก็ไม่ได้มีการประกาศใช้พระราชบัญญัติเทศบาลฯ ในสมัยรัชกาลที่ 7

 

เมืองในสมัยสมบูรณาญาสิทธิราชย์

การขยายตัวของเมืองเมื่อเข้าสู่ยุคสมัยใหม่ในสมัยสมบูรณาญาสิทธิราชย์ช่วงรัชกาลที่ 5[5] มีการรวมศูนย์อำนาจการปกครองและเศรษฐกิจเข้าสู่เมืองหลวงส่งผลไปสู่การปรับเปลี่ยนรูปแบบของสถาปัตยกรรมและประโยชน์ใช้สอยของอาคาร พื้นที่สาธารณะ ในเขตกรุงเทพชั้นในขนานใหญ่ และมีการขยายเขตเมืองออกไปนอกเขตกำแพงเมืองเดิมโดยเฉพาะส่วนพระราชวัง เช่น พระราชวังดุสิตทางตอนเหนือที่เริ่มสร้างใน พ.ศ. 2441 ด้วยเหตุผลทางสุขอนามัยและความทันสมัยโดยเชื่อมต่อกับพระบรมมหาราชวังด้วยถนนสามเสน ถนนราชดำเนิน

ขณะนั้นก็ทำให้เกิดย่านชุมชน ตลาด และบ่อนเบี้ยสามเสน ตลาดและบ่อนเบี้ยนางเลิ้ง จนเกิดโรงแถว หรือ ตึกแถวขึ้นในฐานะอสังหาริมทรัพย์แบบหนึ่ง รวมไปถึงวังของพระเจ้าลูกยาเธอในรัชกาลที่ 5 ที่ขยายตัวไปสู่บริเวณรอบพระราชวังดุสิต ริมแม่น้ำเจ้าพระยา ริมถนนสามเสน ส่วนหนึ่งริมถนนราชดำเนิน ส่วนหนึ่งริมคลองสามเสน รวมไปถึงบริเวณคลองผดุงกรุงเกษมและคลองมหานาค และถนนพระรามที่ 1 โดยวังดังกล่าวถือว่าเป็นที่ประทับที่แยกขาดออกจากสถานที่ทำงานต่างจากในสมัยจารีต

แม้แต่วัดเบญจมบพิตรที่สร้างใน พ.ศ. 2442 ก็ถูกสร้างมาโดยให้ความหมายใหม่ทั้งในเชิงการเมืองของระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย์ และพิพิธภัณฑ์ที่รวบรวมพระพุทธรูปจากทั่วราชอาณาจักรรวมถึงถนนราชดำเนินก็สร้างขึ้นในปีเดียวกันเพื่อเป็นการเชื่อมระหว่างพระบรมมหาราชวังและพระราชวังดุสิตในลักษณะ Boulevard บนถนนดังกล่าวยังพบการสร้างสะพานข้ามคลองแบบยุโรปในช่วง พ.ศ. 2446-2450 ส่วนปลายของถนนคือ พระที่นั่งอนันตสมาคมในหมู่พระราชวังดุสิตที่สร้างขึ้นตั้งแต่ พ.ศ. 2450 ยังเป็นหมุดหมายสำคัญของระบอบเก่า รวมไปถึงการขยายออกไปยังทิศตะวันออกด้วยการสร้างวังพญาไทในปลายรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวตั้งแต่ พ.ศ. 2452

การขยายอิทธิความเป็นเมืองของชนชั้นนำสยามยังได้ขยายอิทธิพลไปสร้างเมืองตากอากาศทั้งบริเวณเมืองตอนในอย่างบางปะอิน และบริเวณริมฝั่งทะเลตะวันออกและตะวันตกด้วยเงื่อนไขทางภูมิศาสตร์การเมืองโดยเมืองแรกๆ คืออ่างศิลา สีชังในฝั่งตะวันออกซึ่งเป็นจุดหมายการเดินทางไปท่องเที่ยวตากอากาศ ซึ่งขยายตัวมาพร้อมกับเรือกลไฟที่เริ่มมาตั้งแต่รัชกาลที่ 4

และมีการเริ่มสร้างพระราชวังและสิ่งก่อสร้างอย่างสะพาน บ่อน้ำ เสาธง ประภาคาร ตึกสำหรับผู้ป่วยได้รักษาตัวได้ถูกสร้างขึ้นในภายหลัง โดยเฉพาะการสร้างพระราชวังฤดูร้อนที่เกาะสีชังในคราวที่พระนางเจ้าเสาวภาผ่องศรีฯ ทรงพระครรภ์ใกล้ถึงกำหนดประสูติ จนกระทั่งเกิดเหตุการณ์ ร.ศ. 112 ที่ทะเลฝั่งตะวันออกถูกคุกคามด้วยอำนาจทางการทหารของฝรั่งเศสที่ส่งมายึดเกาะสีชังจนกระทั่งไม่มีเจ้านายพระองค์ใดเสด็จมาเกาะสีชังอีกเพราะพื้นที่ไม่ปลอดภัย

ส่วนการขยายตัวฝั่งตะวันตกยังเกิดจากการเข้าถึงได้ง่ายขึ้นจากรถไฟที่ขยายเส้นทางจากสถานีเพชรบุรีมาถึงสถานีหัวหินใน พ.ศ. 2454 การเดินรถไฟยังเชื่อมลงไปถึงสหรัฐมลายู ที่สำคัญคือมีการสร้างโรงแรมหัวหินใน พ.ศ. 2466 ทำให้หัวหินกลายสภาพจากหมู่บ้านเล็กๆ เป็นเมืองตากอากาศที่นักท่องเที่ยวชาวสยามและยุโรปนิยมมาพักผ่อน

และในช่วงของการขยายตัวจากทางรถไฟนี้ยังมีการเคลื่อนย้ายของกลุ่มคนจากในเขตพระนครฯ เข้าสู่เมืองใหม่จนทำให้เกิดการก่อตัวของชุมชนชาวจีนออกจากกรุงเทพฯ หรือภาคกลางของลุ่มน้ำเจ้าพระยา เช่น เมืองที่อยู่บนทางรถไฟสายลำปางถึงเชียงใหม่ รถไฟสายโคราช-อุบลฯ และสายโคราช-อุดรธานี และมีการทำทางรถยนต์เชื่อมต่อจากสถานีรถไฟไปสู่ชุมชนเมืองต่างๆ

การเกิดขึ้นของเมืองในสมัยสมบูรณาญาสิทธิราชย์สะท้อนให้เห็นว่าชุมชนเมืองที่สำคัญและมีการพัฒนานั้นมาจากศูนย์กลางทางการเมืองและชนชั้นนำ ขณะที่ศูนย์กลางทางเศรษฐกิจยังอยู่ในมือชาวต่างชาติทั้งชาวจีนและชาวตะวันตกหรือคนในบังคับตะวันตก และประชากรจีนที่อพยพมาอยู่ในเมืองได้ทำให้เกิดชุมชนโรงเรียน และมีการก่อตั้งสมาคมต่างๆ ขึ้นมาอย่างแพร่หลายและทำให้เมืองกลายเป็นชุมชนที่แออัด ไม่สะอาด ไม่ถูกสุขอนามัยส่งผลให้ชนชั้นนำสยามก่อตั้งสุขาภิบาลขึ้นจากแนวคิดเรื่องจัดการความสะอาดเมืองเป็นหลักโดยยังไม่ได้มีแนวคิดพื้นฐานมาจากการกระจายอำนาจไปสู่ราษฎร

 

 

สรุป

ดุสิตธานี การเทศบาล และเมืองในสมัยสมบูรณาญาสิทธิราชย์ แม้จะเป็นจุดเริ่มต้นที่ให้ชนชั้นนำศึกษาประชาธิปไตยหรือราษฎรได้มีการดูแลท้องถิ่นของตนเองแต่ยังไม่ใช่ลักษณะของการปกครองท้องถิ่นตามระบอบประชาธิปไตยหลังการอภิวัฒน์สยาม พ.ศ. 2475  ทั้งนี้ จะเห็นได้ว่าแนวคิดเกี่ยวกับการปกครองท้องถิ่นที่เกิดขึ้นในยุคนี้เกิดขึ้นจากผู้มีอำนาจ ชนชั้นนำ มีลักษณะการรวมศูนย์อำนาจ แม้จะมีแนวทางของการร่างพระราชบัญญัติฯ เทศบาล หรือการจัดตั้งเมืองสมมติแต่ก็ยังไม่พัฒนาไปสู่การนำไปปฏิบัติอย่างแท้จริงซ้ำการผลักดันเกี่ยวกับการปกครองท้องถิ่นยังไม่ได้มาจากประชาชน

ขณะที่ข้อชี้แจงของนายปรีดี พนมยงค์ เกี่ยวกับร่างพระราชบัญญัติเทศบาล พ.ศ. 2473 แสดงให้เห็นการบิดเบือนทางประวัติศาสตร์กระแสหลักในทศวรรษ 2520 ที่ชี้ให้เห็นว่า พระราชบัญญัติเทศบาลฯ ฉบับนี้คือธรรมนูญการปกครองแผ่นดินเพื่อสนับสนุนว่าการอภิวัฒน์สยามคือการชิงสุกก่อนห่าม และวาทกรรมชิงสุกก่อนห่ามยังคงเป็นข้อโจมตีของฝ่ายอนุรักษนิยมต่อคณะราษฎรจนถึง พ.ศ. 2567

 

ภาพประกอบ : พิพิธภัณฑ์รัฐสภา และหอจดหมายเหตุแห่งชาติ ท่าวาสุกรี

บรรณานุกรม :

เอกสารชั้นต้น

• หอจดหมายเหตุแห่งชาติ. เอกสารกรมราชเลขาธิการ รัชกาลที่ 7 เบ็ดเตล็ด ร.7 บ.1.4/17 เรื่อง เสด็จเลียบมณฑลฝ่ายเหนือ พ.ศ. 2469. (21 พ.ค. 2469-25 มิ.ย. 2470).
• หอจดหมายเหตุแห่งชาติ. ภาพถ่าย ภ 003 หวญ. 18,19 เรื่อง รัชกาลที่ 7 เสด็จพระราชดำเนินเลียบมณฑลฝ่ายเหนือ พ.ศ. 2469.

หนังสือ บทความ และเอกสารอิเล็กทรอนิกส์

• กระทรวงมหาดไทย. ประมวลพระราชหัตเลขา รัชกาลที่ 5 ที่เกี่ยวกับภารกิจของกระทรวงมหาดไทย. (เล่ม 1) กรุงเทพฯ : โรงพิมพ์ส่วนท้องถิ่น, 2513.
• ชัยอนันต์ สมุทวณิช. เอกสารการเมืองการปกครองไทย พ.ศ. 2417-2477. กรุงเทพฯ : สถาบันสยามศึกษา, 2532.
• เตช บุนนาค. การปกครองระบบเทศาภิบาลของประเทศสยาม พ.ศ.2435-2458 : กระทรวงมหาดไทยสมัยสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ.  พิมพ์ครั้งที่ 2. กรุงเทพฯ: สถาบันดำรงราชานุภาพ กระทรวงมหาดไทย, 2556.
• ตระกูล มีชัย. (2020). การปกครองท้องถิ่นก่อนการเปลี่ยนแปลงการปกครอง 2475 (พ.ศ. 2435-2475). วารสารสถาบันพระปกเกล้า, 2(1). https://so06.tci-thaijo.org/index.php/kpi_journal/article/view/244800
• ธเนศวร์ เจริญเมือง. 100 ปี การปกครองท้องถิ่นไทย พ.ศ. 2440-2540. กรุงเทพฯ:โครงการจัดพิมพ์คบไฟ, 2540.
• นรนิติ เศรษฐบุตร, ดุสิตธานี:การทดลองจัดการองค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น เมื่อ พ.ศ. 2461, wiki.kpi.ac.th/index.php?title=ดุสิตธานี%3Aการทดลองจัดการองค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น_เมื่อ_พ.ศ._2461
• ประสิทธิ์ โกมลมาย์. “โครงการจัดตั้งเทศบาลและสุขาภิบาล”, เทศาภิบาล 50 : 24 สิงหาคม 2498.
• วาณี พนมยงค์-สายประดิษฐ์, วิษณุ วรัญญู บรรณาธิการ. แนวความคิดประชาธิปไตยของปรีดี พนมยงค์. กรุงเทพฯ: เรือนแก้วการพิมพ์, 2535.
• พฤทธิสาณ ชุมพล, ม.ร.ว.. สู่การปกครองตนเองในระดับท้องถิ่นในรูปแบบเทศบาล,  wiki.kpi.ac.th/index.php?title=สู่การปกครองตนเองในระดับท้องถิ่นในรูปแบบเทศบาล
• ภิญญพันธุ์ พจนะลาวัณย์. (23 กรกฎาคม 2564). เทศบาลกับแนวความคิดเมืองของราษฎร หลังปฏิวัติสยาม 2475. https://pridi.or.th/th/content/2021/07/771
• สถาบันดำรงราชานุภาพ. เอกสารประวัติศาสตร์ : การบริหารการปกครองกระทรวงมหาดไทย. กรุงเทพฯ : โรงพิมพ์ พิมพ์ดี, 2540.
• เสนีย์ ปราโมช, ม.ร.ว., (22 กรกฎาคม 2563). “สมุดปกเหลืองคนตกอกตกใจกันมาก เพราะมันเป็นของแปลกใหม่ของสังคมขณะนั้น ถ้าเป็นทุกวันนี้ก็คงไม่มีอะไร”. https://pridi.or.th/th/content/2020/07/350

---