ดร.ตั้ว ลพานุกรม : หนึ่งในผู้ร่วมก่อการอภิวัฒน์สยาม และรัฐบุรุษแห่งวิทยาศาสตร์เทคโนโลยี

 

 

ตั้ว ลพานุกรม เป็น 1 ใน 7 ผู้ร่วมก่อตั้งคณะราษฎรเพื่ออภิวัฒน์สยาม เมื่อวันที่ 24 มิถุนายน พ.ศ. 2475 ต่อมาได้รับการแต่งตั้งเป็น 1 ใน 70 คนของผู้แทนราษฎรชั่วคราวชุดแรก หลังจากนั้นตั้วเป็นที่จดจำในฐานะรัฐบุรุษวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี และผู้นำทางวิทยาศาสตร์ในยุคบุกเบิกประชาธิปไตย ที่มีความเชี่ยวชาญทางด้านเคมี เภสัชกรรม แร่ และเชื้อเพลิง รวมถึงงานด้านอุตสาหกรรม และกิจการส่งเสริมด้านถั่วเหลืองอย่างโดดเด่น

หากบทความนี้นอกจากจะร้อยเรียงประวัติและชีวิตของตั้วแล้ว ยังเปิดเผยบทบาทส่วนที่หลายคนหลงลืมนั่นคือ บรรณาธิการ หนังสือพิมพ์วิทยาศาสตร์ ฉบับ พ.ศ. 2479-2481 ที่ตั้วได้แสดงทัศนะความคิดวิทยาศาสตร์และสังคมไว้อย่างแหลมคมและร่วมสมัยในช่วงต้นของการอภิวัฒน์ที่คณะราษฎรได้รื้อสร้างความเป็นสมัยใหม่ในหลากแง่มุมให้แก่สยามผ่านทางนโยบายรัฐและการแปรอุดมคติออกมาเป็นรูปธรรม

 

สังเขปประวัติ และชีวิตของ ‘ตั้ว ลพานุกรม’

 

 

ตั้ว ลพานุกรม หรือ ดร.ตั้ว เกิดเมื่อวันที่ 21 ตุลาคม พ.ศ. 2441 ณ จังหวัดพระนคร มีบิดาชื่อ เจริญ ลพานุกรม มารดาชื่อ เนียร ลพานุกรม และมีพี่น้องร่วมบิดามารดา 5 คน เริ่มต้นศึกษาที่โรงเรียนมัธยมวัดเทพศิรินทร์ และโรงเรียนราชวิทยาลัยแล้วจึงมีโอกาสได้ตามเสด็จเพื่อศึกษาต่อยังยุโรปโดยทุนของสมเด็จพระราชบิดา เจ้าฟ้ามหิดลอดุลเดช กรมหลวงสงขลานครินทร์[1]

 

 

 

ในระยะแรก พ.ศ. 2454-2460  ตั้วศึกษาอยู่ที่ประเทศเยอรมนีระหว่างสงครามโลก ครั้งที่ 1 และสยามประกาศสงครามกับประเทศดังกล่าวส่งผลให้ตั้วและเพื่อนนักเรียนนอกต้องถูกจับเป็นเชลยศึก เมื่อศึกสงบลงจึงได้เดินทางไปยังกรุงปารีสเมื่อ พ.ศ. 2461 โดยระหว่างการเดินทาง ตั้วสมัครเข้าเป็นทหารอาสาในกองทหารบกรถยนต์ไทยที่ใช้ภายในงานพระราชสงคราม ณ ทวีปยุโรป จนได้รับยศเป็นจ่านายสิบและได้รับพระราชทานเครื่องราชอิสสริยาภรณ์เหรียญทองช้างเผือก ใน พ.ศ. 2462

 

 

 

เมื่อจบภารกิจระหว่างสงครามแล้วตั้วจึงกลับไปศึกษาต่อที่มหาวิทยาลัยกรุงเบิร์น (University of Berne) ราว พ.ศ. 2467 จนสำเร็จการศึกษาระดับปริญญาเอกสาขาวิชาเคมี ชั้นเกียรตินิยมด้วยวิทยานิพนธ์หัวข้อ The Influence of Chemical Composition on the Structure of Crytals ต่อมาใน พ.ศ. 2471 ได้ไปศึกษาวิชาเภสัชกรรมศาสตร์เพิ่มเติมที่มหาวิทยาลัยแห่งมิวนิก ประเทศเยอรมนี และ พ.ศ. 2472-2473 ตั้วยังเข้าศึกษาวิชาพฤกษศาสตร์เพิ่มเติมที่แผนกวิทยาศาสตร์ มหาวิทยาลัยกรุงปารีส อีกด้วยเมื่อสำเร็จการศึกษาได้เดินทางกลับสยามในเดือนธันวาคม พ.ศ. 2473 และรับราชการ ณ กระทรวงการเศรษฐกิจ

ก่อนอภิวัฒน์สยาม ตั้วกล่าวว่า “Do it now or never.” และก็ได้ลงมือลงแรงตามคำกล่าวโดยเป็น หนึ่งในคณะราษฎรสายพลเรือนคนสำคัญที่เข้าร่วมการอภิวัฒน์สยาม 24 มิถุนายน พ.ศ. 2475 โดยได้รับการแต่งตั้งเป็นผู้แทนราษฎรชั่วคราวชุดแรก และเป็นสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรชุดที่ 1 ในเวลาต่อมาเริ่มบทบาทที่เกี่ยวข้องกับวิทยาศาสตร์เมื่อ พ.ศ. 2477 คือได้รับตำแหน่งนักเคมี และใน พ.ศ. 2478 ได้รับการแต่งตั้งเป็นอธิบดีกรมวิทยาศาสตร์ และบรรณาธิการ หนังสือพิมพ์วิทยาศาสตร์ตามลำดับ

 

 

 

ชีวิตส่วนตัวของตั้วนั้นมีนิสัยรักการอ่านหนังสือมาก ส่งผลให้ตอนทำงานตำแหน่งอธิบดีกรมวิทยาศาสตร์ ตั้วได้สั่งหนังสือและตำราต่างๆ มาไว้ที่กรมฯ จำนวนมากและได้ปรับปรุงกิจการหนังสือของกรมวิทยาศาสตร์ขึ้นเป็นแผนกหอสมุดวิทยาศาสตร์

ในช่วง พ.ศ. 2481 ตั้วรับบทบาททางการเมืองสลับกับหน้าที่การงานด้านวิทยาศาสตร์ อาทิ ดำรงตำแหน่งรัฐมนตรีในคณะรัฐบาลของจอมพล ป. พิบูลสงคราม

กระทั่งปีสุดท้ายของชีวิต พ.ศ. 2484 ตั้วได้ดำรงตำแหน่งรัฐมนตรีสั่งราชการแทนรัฐมนตรีว่าการกระทรวงการเศรษฐกิจ นอกจากตำแหน่งในคณะรัฐบาลแล้วตั้วยังดำรงตำแหน่งสำคัญ อาทิ ภาคีสมาชิกสำนักวิทยาศาสตร์แห่งราชบัณฑิตยสถาน ประธานกรรมการพิจารณางานอุตสาหกรรมของรัฐบาล ประธานการพิจารณาส่งเสริมกิจการของถั่วเหลือง ประธานกรรมการอำนวยการโรงงานเภสัชกรรม อธิบดีกรมวิทยาศาสตร์คนแรก นายกสมาคมเภสัชกรรมแห่งประเทศไทย และผู้อำนวยการสถานศึกษาเคมีปฏิบัติ เป็นต้น จวบจนตนเองป่วยเป็นโรคลำไส้พิการหนักจึงลาหยุดราชการแล้วเข้ารับการรักษาที่โรงพยาบาลศิริราช และเสียชีวิตลงในวันที่ 27 สิงหาคม พ.ศ. 2484 ด้วยวัยเพียง 43 ปี[2]

 

 

อนุสรณ์งานศพของตั้วเท่าที่พบในปัจจุบันมีจำนวน 3 เล่ม และในเล่มที่ข้าราชการชั้นผู้ใหญ่ในกรมวิทยาศาสตร์เรียบเรียงขึ้นนั้น ปรากฏว่าให้เขียนคำไว้อาลัยด้วยลายมือ ทั้งยังมีข้อความ และโทรเลขจากผู้ที่อุปถัมภ์ เคารพรัก และสนิทสนมระลึกถึงผู้วายชนม์ตั้ว ลพานุกรม ไว้จำนวนมาก ไม่ว่าจะเป็นพระโทรเลขของพระราชชนนี ศรีสังวาลย์[3] จากเมืองโลซานน์ ประเทศสวิตเซอร์แลนด์ ข้อเขียนจากพระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าวรรณไวทยากร[4] ข้อเขียนจากปรีดี พนมยงค์ พระยาพหลพลพยุหเสนา จอมพล ป. พิบูลสงคราม และประยูร ภมรมนตรี ที่แสดงถึงสายสัมพันธ์ ความสำคัญ และอัธยาศัยของตั้ว โดยผู้เขียนขอคงตัวสะกดและวรรคตอนไว้ดังต่อไปนี้

 

 

 

 

 

และยังมีคำไว้อาลัยของ 1 ใน 7 คณะราษฎรผู้ก่อการกลุ่มแรกร่วมกับตั้วคือ พลโท พระยาพหลพยุหเสนา เล่าว่ารู้จักชอบพอกันกับตั้วมาตั้งแต่สมัยที่ตนเป็นนักเรียนนายร้อยประจำกรมปืนใหญ่ที่ประเทศเยอรมนี พระยาพหลฯ บรรยายถึงตั้วในวัยเยาว์ไว้อย่างละเอียดโดยผู้เขียนขอคงตัวสะกดและวรรคตอนไว้ดังนี้

 

 

และพระยาพหลฯ ยังเล่าถึงในสมัยการอภิวัฒน์ไว้ด้วยว่า

 

 

ขณะที่จอมพล ป. พิบูลสงคราม เล่าถึงตั้วโดยเน้นไปที่การอภิวัฒน์และการทำงานไว้ว่า

 

 

ส่วนประยูร ภมรมนตรี ก็เล่าว่าตนสนิทสนมกับตั้วมาตั้งแต่วัยเยาว์และเห็นถึงความเด็ดเดี่ยวจากการทำงานอภิวัฒน์ร่วมกัน

 

 

คำไว้อาลัยจากหนังสืออนุสรณ์งานศพของตั้ว ลพานุกรม[5] โดยเฉพาะผู้ที่ร่วมประชุมเพื่ออภิวัฒน์ 2475 กลุ่มแรก และผู้ที่ได้ทำงานร่วมกับตั้วแสดงให้เห็นถึงความมีอัธยาศัยดี ความเด็ดเดี่ยวแน่วแน่ในการร่วมอภิวัฒน์สยาม ขยันทำงาน และขวนขวายหาความรู้อยู่เสมอ ทั้งยังสะท้อนฉากหลังทางประวัติศาสตร์ เครือข่าย และสายสัมพันธ์ทางการเมืองของชนชั้นกลางใหม่ที่เป็นนักเรียนนอกกลุ่มสำคัญซึ่งมีอุดมคติตามระบอบรัฐธรรมนูญและสนใจประชาธิปไตยในช่วงทศวรรษ 2470

 

 

 

ความคิดวิทยาศาสตร์กับสังคมของตั้ว ลพานุกรม

 

 

ความก้าวหน้าเรื่องวิทยาศาสตร์ของตั้ว ลพานุกรม ยังปรากฏในด้านการเผยแพร่ทางวิชาการควบคู่ไปกับการปฏิบัติตามแนวนโยบายของรัฐ โดยสมัยที่ตั้ว ดำรงตำแหน่งอธิบดีกรมวิทยาศาสตร์คนแรกนั้นได้จัดทำหนังสือพิมพ์ที่มีเนื้อหาเผยแพร่ความรู้ทางวิทยาศาสตร์ขึ้น 2 ฉบับ ได้แก่ หนังสือพิมพ์วิทยาศาสตร์ ตีพิมพ์เป็นภาษาไทยรายไตรมาส และ Thai Science Bulletin ตีพิมพ์เป็นภาษาอังกฤษ ในที่นี้จะเสนอให้เห็นความคิดวิทยาศาสตร์กับสังคมของตั้ว ลพานุกรม ในหนังสือพิมพ์วิทยาศาสตร์ ซึ่งตั้วรับหน้าที่เป็นบรรณาธิการระหว่าง พ.ศ. 2479-2481 ใน 3 ทัศนะดังนี้

 

วิทยาศาสตร์กับความต้องการของประเทศ

ตั้วเสนอว่า ภายหลังการอภิวัฒน์นั้น ประเทศไทยใหม่ภายใต้การปกครองตามระบอบรัฐธรรมนูญเป็นไทยที่ต้องการความบำรุงทางวิทยาศาสตร์เพราะวิทยาศาสตร์คือรากฐานแห่งความมั่นคงถาวรของประชาชาติ ทั้งในทางกสิกรรม พาณิชยกรรม อุตสาหกรรม และเป็นกำลังการป้องกันพระราชอาณาจักร

และอธิบายความหมายของวิทยาศาสตร์ว่าคือ วิชาที่มีกฎมีเกณฑ์ สำหรับตั้วนั้น วิชาใดที่มีกฎมีเกณฑ์เป็นหลักฐาน วิชานั้นย่อมเป็นวิทยาศาสตร์ทั้งสิ้น และได้แบ่งวิทยาศาสตร์ออกเป็นสองส่วนใหญ่ ได้แก่ วิทยาศาสตร์แท้ (Pure science) หมายถึง หลักวิชาการโดยตรง มีฟิสิกส์ เคมี และชีววิทยา กับวิทยาศาสตร์ประยุกต์ (Applied science) ได้แก่ กสิกรรม วิศวกรรม อุตสาหกรรม เภสัชกรรม และแพทย์ศาสตร์ ซึ่งเป็นวิชาอันเกิดจากหลักวิชาอีกต่อหนึ่ง

ตั้วเล็งเห็นว่าความก้าวหน้าของชาติไทยที่จะนำไปสู่อารยวิถี[6] และทำให้ชาติอื่นยำเกรงได้นั้นควรต้องรีบบำรุงการวิทยาศาสตร์ให้ไทยเป็นชาติที่เจริญในทางวิทยาศาสตร์โดยเฉพาะการนำวิทยาศาสตร์มาทำให้เกิดประโยชน์ในรูปแบบของโรงงานอุตสาหกรรมที่ก่อให้เกิดผลทางกสิกรรมตามมา เช่นนำกสิกรรมมาแปรรูปและลดการสั่งซื้อสินค้าจากต่างประเทศได้ในอีกทางหนึ่ง โดยตั้วยังมองอนาคตล้ำสมัยว่า สงครามภายภาคหน้าจะเป็นสงครามวิทยาศาสตร์ และชี้ให้เห็นเรื่องความรู้ทางวิทยาศาสตร์กับงานของกองทัพไว้ด้วยว่า เครื่องป้องกันอันตรายสมัยใหม่นั้นจะอุบัติขึ้นได้จากความก้าวหน้าของวิทยาศาสตร์ ไม่ว่าจะมาจากบ่อถ่านหิน เหมืองเหล็ก เครื่องกล โรงงานอุตสาหกรรม นักประดิษฐ์ นายวิศวกรรม และนักคำนวณ 

ส่วนในกิจการภายในประเทศหลังการอภิวัฒน์นั้น ตั้วมองว่า การวิทยาศาสตร์เพิ่งเริ่มก่อตัวขึ้นและเสนอในแง่มุมที่เกี่ยวข้องระหว่างวิทยาศาสตร์กับภาษีอากรไว้อย่างน่าสนใจโดยผู้เขียนขอคงตัวสะกดตามต้นฉบับไว้ดังนี้

 

 

นอกจากนี้ตั้วยังเชื่อมโยงให้เห็นความสำคัญของวิทยาศาสตร์กับการพัฒนาประเทศในมิติต่างๆ ทั้งในการทำงานของกรมสรรพสามิต โรงกษาปณ์ การประปา การปลูกพืชแม้แต่การพิจารณาคดีความก็ต้องอาศัยหลักฐานทางวิทยาศาสตร์ กล่าวได้ว่าในทัศนะของตั้วนั้นวิทยาศาสตร์มีความสำคัญและเป็นความต้องการหลักของประเทศเพื่อใช้นำไปพัฒนาสังคมในทุกด้าน[7]

 

วิทยาศาสตร์กับการเมือง

 

 

ตั้วอธิบายความคิดวิทยาศาสตร์กับการเมืองของตนไว้ว่ามีจุดตั้งต้นที่การอภิวัฒน์ 2475 โดยผู้เขียนขอคงตัวสะกดตามต้นฉบับไว้ดังนี้

 

 

หากตั้วได้สะท้อนให้เห็นว่า ภายหลังการอภิวัฒน์ที่การเมืองเปิดทางให้วิทยาศาสตร์เข้ามาในสังคมไทยแต่ยังไม่มีการให้ความสำคัญกับวิทยาศาสตร์ คือไม่มีการอภิปรายเกี่ยวกับวิทยาศาสตร์ในสภาผู้แทนราษฎร เช่น การช่วยเหลือในทางบำรุงให้ชาวนาทำนาดีขึ้นนั้นย่อมอยู่ที่การส่งเสริมทางวิทยาศาสตร์กสิกรรมด้วยแต่ในสภาผู้แทนราษฎรได้มีการอภิปรายเรื่องการลดภาษีค่านาเพียงอย่างเดียว ดังนั้นในระยะแรกของการเมืองภายใต้ระบอบรัฐธรรมนูญของไทยจากข้อเท็จจริงและทัศนะของตั้วจึงยังขาดการส่งเสริมวิทยาศาสตร์ทางการเมืองโดยเฉพาะในระบบรัฐสภา[8]

 

วิทยาศาสตร์เป็นธาตุปัจจัยสำคัญในทางเศรษฐกิจ

ตั้วชี้ให้เห็นว่าเศรษฐกิจเป็นหนึ่งในหลัก 6 ประการที่คณะราษฎรให้ความสำคัญ และในสภาผู้แทนราษฎรล้วนมีความเห็นร่วมกันว่า เศรษฐกิจเป็นตัวจักรสำคัญตัวหนึ่งที่จะพาให้ประชาชาติดำเนินก้าวหน้าไปได้โดยสวัสดิภาพ กล่าวคือ ความเป็นเอกราชสมบูรณ์ของชาติจะต้องประกอบด้วยเอกราช 3 ประการคือ เอกราชในทางการเมือง เอกราชในทางศาล และเอกราชในทางเศรษฐกิจ

ตัวจักรทางเศรษฐกิจที่ตั้วกล่าวถึงนั้นจะเดินไปได้ด้วยการกสิกรรม การพาณิชยกรรม การอุตสาหกรรม และการขนส่ง ซึ่งภายใต้การพัฒนาของตัวจักรนี้ย่อมต้องอาศัยแผนการวิทยาศาสตร์ที่ทันสมัยเป็นหลักสำคัญ

ตั้วสรุปทัศนะของตนต่อเรื่องวิทยาศาสตร์เป็นธาตุปัจจัยสำคัญในทางเศรษฐกิจ ไว้อย่างแหลมคมโดยผู้เขียนขอคงตัวสะกดตามต้นฉบับไว้ดังนี้

 

 

 

ความคิดวิทยาศาสตร์กับสังคมของตั้ว ลพานุกรม จากบทบรรณาธิการหนังสือพิมพ์วิทยาศาสตร์ พ.ศ. 2479-2481 คือการชี้ให้เห็นว่าวิทยาศาสตร์มีความสำคัญในทุกมิติของการพัฒนาประเทศไม่ว่าจะเป็นการเมือง เศรษฐกิจ สังคมโดยเฉพาะในงานอุตสาหกรรมแม้กระทั่งในชีวิตประจำวันก็ย่อมต้องอาศัยหลักและอุปกรณ์ทางวิทยาศาสตร์ในการใช้ชีวิตให้ราบรื่น ซึ่งวิทยาศาสตร์ในทัศนะของตั้วนั้นเบ่งบานและมีจุดตั้งต้นที่สืบเนื่องมาจากการอภิวัฒน์สยาม พ.ศ. 2475 และหลัก 6 ประการของคณะราษฎร ซึ่งจะสามารถพัฒนาต่อไปได้ด้วยการกำหนดนโยบายรัฐและการเมืองในระบบรัฐสภา

 

ภาพประกอบ : หนังสือพิมพ์วิทยาศาสตร์ หนังสืออนุสรณ์งานศพ ดร.ตั้ว ลพานุกรม หอจดหมายเหตุแห่งชาติ และราชกิจจานุเบกษา

 

บรรณานุกรม

เอกสารชั้นต้น :

• ราชกิจจานุเบกษา. หมายกำหนดการ รัฐพิธีพระราชทานเพลิงศพ นายตั้ว ลพานุกรม ณ เมรุวัดเทพศิรินทราวาส 4 ธันวาคม พุทธศักราช 2484. ประกาศ ณ วันที่ 2 ธันวาคม พ.ศ. 2484, น. 4509-4510.
• สำนักหอจดหมายเหตุแห่งชาติ. มท 2.2.5/220. คณะกรมการจังหวัดตาก รายงานการไปตรวจราชการที่ จังหวัดตาก ของ ดร.ตั้ว ลพานุกรม รัฐมนตรี [พ.ศ. 2483]
• สำนักหอจดหมายเหตุแห่งชาติ. (4) ศธ 2.3.6.9/7. การทำรูปปั้นพนะท่านตั้ว ลพานุกรม [13 ต.ค. 2486-มิ.ย. 2487]

หนังสือพิมพ์วิทยาศาสตร์ :

• หนังสือพิมพ์วิทยาศาสตร์ พ.ศ. 2479-2481

หนังสืออนุสรณ์งานศพ :

• อนุสรณ์พิมพ์เป็นที่ระลึกในงานรัฐพิธีพระราชทานเพลิงศพ พณฯ ดร.ตั้ว ลพานุกรม ณ สุสานหลวงวัดเทพศิรินทราวาส วันที่ 4 ธันวาคม 2484. พระนคร: การพิมพ์ไทย , 2484.
• อนุสรณ์พิมพ์เป็นที่ระลึกในงานรัฐพิธีพระราชทานเพลิงศพ ดร.ตั้ว ลพานุกรม ณ วัดเทพศิรินทราวาส วันที่ 4 ธันวาคม 2484 โดย นายแพทย์ ยงค์ ชุติมา หัวหน้ากองบริโภคสงเคราะห์ กรมประชาสงเคราะห์. พระนคร: การพิมพ์ไทย , 2484.
• อนุสรณ์พิมพ์แจกในงานพระราชทานเพลิงศพ ดร.ตั้ว ลพานุกรม รัฐมนตรีสั่งการกระทรวงเศรษฐกิจอธิบดีกรมวิทยาศาสตร์ ณ วัดเทพศิรินทราวาส วันที่ 4 ธันวาคม พุทธศักราช 2484 โดย บริษัทไทยนิยมพาณิชย์ จำกัด. พระนคร: โสภณพิพรรฒธนากร, 2484.

 หนังสือภาษาไทย :

• ตั้ว ลพานุกรม. ชุมนุมบทบรรณาธิการ หนังสือพิมพ์วิทยาศาสตร์ (พ.ศ. 2479-2481). (พระนคร: อักษรนิติ, 2482)
• ชาติชาย มุกสง, การแพทย์และการสาธารณสุขสมัยพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว พ.ศ. 2468-2477, (กรุงเทพฯ: พิพิธภัณฑ์พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว สถาบันพระปกเกล้า, 2564)
• วินนา เหรียญสุวรรณ และคณะฯ, บทบาทของบุคคลสําคัญทางด้านเภสัชกรรมไทยตั้งแต่ พ.ศ. 2475-2535, (กรุงเทพฯ: คณะเภสัชศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย, 2535)
• สำลี ใจดี และคณะฯ บรรณาธิการ, ดร.ตั้ว ลพานุกรม เภสัชกรผู้ยิ่งใหญ่ รัฐบุรุษวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยีของไทย, (กรุงเทพฯ: มูลนิธิเภสัชศาสตร์เพื่อสังคมและแผนงานสร้างกลไกเฝ้าระวังและพัฒนาระบบยา, 2552)
• สุจินต์ ศรีคงศรี และคนอื่น ๆ, อนุสรณ์ ดร.ตั้ว ลพานุกรม ที่ระลึกเนื่องในพิธีเปิดอนุสาวรีย์ ดร.ตั้ว ลพานุกรม, (กรุงเทพฯ: กรมวิทยาศาสตร์บริการ, 2550)

สื่ออิเล็กทรอนิกส์ :

• กษิดิศ อนันทนาธร. (5 มกราคม 2563). ดร.ตั้ว ลพานุกรม 1 ใน 7 ผู้สถาปนาคณะราษฎรเป็นใครมาจากไหน.
• คนไกล วงนอก. (3 กันยายน 2565). ดร.ตั้ว ลพานุกรม คณะราษฎรผู้ริเริ่มสร้างโรงงานผลิต “ยาฝรั่ง” สู่กำเนิดองค์การเภสัชกรรม.
• ณัฐพล ใจจริง. (14 กรกฎาคม 2564). ดร.ตั้ว ลพานุกรม เภสัชกรนักปฏิวัติ : ผู้สร้างชาติด้วยวิทยาศาสตร์และสุขภาพอนามัย.
• นริศ จรัสจรรยาวงศ์. (19 ตุลาคม 2565). น้ำเต้าหู้ มรดกอาหารสมัยคณะราษฎร.