รำลึกถึงวาณี พนมยงค์ สายประดิษฐ์ ผ่านจดหมาย การทำงาน และเอกสารของ ปรีดี-พูนศุข พนมยงค์

 

ชีวประวัติย่อของวาณี พนมยงค์ สายประดิษฐ์

 

 

 

วาณี พนมยงค์ เป็นบุตรสาวคนสุดท้องของครอบครัวปรีดี-พูนศุข เกิดวันที่ 16 กรกฎาคม พ.ศ. 2484 ปีที่ญี่ปุ่นบุกไทย ช่วงดังกล่าว หลวงประดิษฐ์มนูธรรม บิดากำลังดำรงตำแหน่งรัฐมนตรีว่าการกระทรวงการคลัง

ราว 10 ปีให้หลัง ครอบครัวปรีดี-พูนศุข กลับต้องมีชีวิตผกผันลี้ภัยไปยังจีน ทำให้วาณีและพี่น้องบางคนต้องย้ายตามบิดากับมารดาไปยังจีนใน พ.ศ. 2496 จนกระทั่งเรียนจบชั้นมัธยมที่ปักกิ่งและกวางโจว แล้วสำเร็จการศึกษาอักษรศาสตร์มหาบัณฑิต (ภาษาจีน) จากมหาวิทยาลัยครุศาสตร์ปักกิ่ง

 

 

 

เมื่อ พ.ศ. 2513 ปรีดีได้ย้ายไปยังปารีส วาณีก็ตามไปอยู่ ณ บ้านอองโตนี ด้วย และทำหน้าที่เป็นเลขาส่วนตัวของบิดาสลับตามความถนัดกับพี่น้องคนอื่นๆ ส่วนอาชีพหลักของวาณีที่ฝรั่งเศส คือ เป็นอาจารย์ประจำสถาบันภาษาและอารยธรรมตะวันออก (INALCO)

ต่อมา พ.ศ. 2531 วาณีจึงเดินทางกลับไทยและได้รับเชิญจาก ไสว สุทธิพิทักษ์ ผู้ก่อตั้งมหาวิทยาลัยธุรกิจบัณฑิตย์ ให้มาสอนภาษาจีนจนได้เป็นหัวหน้าภาควิชาภาษาจีน คณะมนุษยศาสตร์ มหาวิทยาลัยธุรกิจบัณฑิตย์ ตั้งแต่ พ.ศ. 2532 - 2543

 

 

ในมุมชีวิตรัก วาณีสมรสกับ สุรพันธ์ สายประดิษฐ์ บุตรชายของ กุหลาบ และชนิด สายประดิษฐ์ นักหนังสือพิมพ์และนักแปลฝีมือดี ส่วนมุมการทำงานวาณีเป็นอาจารย์ที่มีความรู้ภาษาจีน รวมถึงภาษาอังกฤษ ภาษาฝรั่งเศส ภาษาเวียดนามดีเป็นที่ประจักษ์ แต่งานด้านการจัดการความรู้ ความสนใจเอกสารประวัติศาสตร์ที่มีคุณูปการต่อสังคม ความเป็นผู้สุขุม รอบคอบ และชอบบันทึกอย่างละเอียดซึ่งคล้ายคลึงกับบิดานั้นยังมีผู้รับรู้น้อย

 

 

วาณีเคยทำงานจัดห้องสมุดส่วนพระองค์ของสมเด็จพระกนิษฐาธิราชเจ้า กรมสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี พ.ศ. 2535  - 2539 และช่วยจัดเอกสารส่วนบุคคลของปรีดี-พูนศุข พนมยงค์ เพื่อมอบให้แก่หอจดหมายเหตุธรรมศาสตร์ ซึ่งเป็นงานจัดการความรู้ที่สำคัญในชีวิตบั้นปลายก่อนวาณีจะจากไปเมื่อวันที่ 31 ตุลาคม พ.ศ. 2561[2]

 

จดหมาย 3 ฉบับถึงหลานชาย : จากวาณี ถึงปรีดิวิชญ์ พนมยงค์[3]

จดหมายฉบับแรก ลงวันที่ 20 ตุลาคม พ.ศ. 2525

สิ่งที่สะท้อนให้เห็นถึงอุปนิสัยรักความรู้ อีกทั้งยังถ่ายทอดความรู้ด้วยความเข้าใจ และความเอาใจใส่ของคุณวาณี ซึ่งไม่เคยเปิดเผยที่ใดมาก่อนใน คือ "จดหมายของ 'อาณี' ถึงหลานชาย"

จดหมายฉบับแรกของวาณี ซึ่งเรียกแทนตนเองว่า “อาณี” นั้น เขียนถึงหลานชายในวัย 5 ขวบ ในช่วงเวลาที่เพิ่งสูญเสียคุณพ่อ คือ ปาล พนมยงค์ พี่ชายของวาณีไป ประมาณ 1 ปี

วาณีเขียนให้กำลังใจน้องสะใภ้ และเขียนถึงหลานชายด้วยความเอาใจใส่การเรียน สุขภาพ อีกทั้งยังแนะนำวรรณกรรมคลาสสิกระดับโลก และการ์ตูนชุดคลาสสิกสำหรับเด็ก 3 เล่ม ให้แก่หลาน อันได้แก่ วรรณกรรมเยาวชนคลาสสิก ของ Jules Verne, Robinson Crusoe และการ์ตูนชุด The Adventures of TINTIN ของ Georges Remi

เรื่องความสนใจวรรณกรรมเยาวชนนี้เป็นที่ทราบกันสำหรับผู้ที่ชิดใกล้ว่า วาณีชอบอ่านวรรณกรรมสำหรับเด็กจนได้เขียนชีวประวัติของตนในรูปแบบวรรณกรรมเยาวชนชื่อเรื่องว่า วันวานในโลกกว้าง ไว้ด้วย

 

 

จากจดหมายฉบับนี้ กว่าครึ่งฉบับแสดงให้เห็นวัฒนธรรมของครอบครัวปรีดี-พูนศุขที่รักการอ่านและรักในความรู้อันเป็นมรดกทางความคิดที่สืบต่อมาจากปรีดี บิดานั่นเอง

จดหมายฉบับที่สอง ลงวันที่ 17 พฤศจิกายน พ.ศ. 2526

1 ปีถัดมา “อาณี” ได้เขียนถึงหลานชายในวัยราว 6 ขวบ ซึ่งน่าจะอ่านหนังสือได้คล่องขึ้น จึงทำให้วาณีเขียนจดหมายโดยไม่ระบุว่าให้คุณแม่หรือน้องสะใภ้อ่านจดหมายให้หลานฟังอีก

จากการตั้งข้อสังเกตของผู้เขียน วิธีการเขียนจดหมายของวาณีเปลี่ยนไปจากเดิมอาจเพราะเพิ่งฟื้นจากการป่วย หรืออาจจะด้วยความใส่ใจของวาณีที่จะเขียนให้หลานอ่านจดหมายฉบับนี้เอง จะสังเกตเห็นได้ว่าตัวหนังสือในจดหมายมีขนาดใหญ่ขึ้น ตั้งใจสะกดทุกตัวอักษรให้ชัดเจนแตกต่างจากจดหมายฉบับก่อน รวมถึงเว้นระยะระหว่างบรรทัดค่อนข้างห่างเพื่อให้เด็กอ่านได้ง่าย และเขียนเพียงสั้นๆ

 

 

 

จดหมายฉบับนี้วาณีเขียนถึงหลานชายด้วยการสอนแบบแยบคายผ่านการดูการ์ตูนว่า

“...บางวันดูแม้กระทั่งรายการเด็ก มีหลายรส หลายชาติ สนุกดี และขนาดอาณีโตเป็นผู้ใหญ่แล้วก็ยังได้ความรู้ไม่น้อย ไม่ได้มีการ์ตูนวิเศษ แต่เป็นคนธรรมดาๆ ที่จะสอนให้เด็ก(และผูู้ใหญ่ด้วย) รู้จักคิด รู้จักทำในทางที่จะเป็นคนเก่ง และมีประโยชน์ต่อตัวเราและคนอื่น...”

อาณีสอนหลานชายด้วยแนวทางของปรีดี และพูนศุข ที่มักจะบันทึก เขียนจดหมายถึงลูก และให้สัมภาษณ์ไว้เสมอว่า ต้องทำในสิ่งที่มีประโยชน์ต่อตนเองและผู้อื่นด้วย

จดหมายฉบับที่สาม ลงวันที่ 9 ตุลาคม พ.ศ. 2527

 

 

 

 

จดหมายฉบับที่สามของอาณีถึงหลานชาย นอกจากความใส่ใจเรื่องการเรียน จดจำความชอบเรื่องการเล่นรถไฟ T.G.V.  ของหลาน และเล่าถึงสารคดีผจญภัยเรื่องกัปตันกุสโต (cousteau) ที่ตนชอบดูแล้ว อาณีได้ขยับการเล่าเรื่องเพื่อกระตุ้นให้หลานคิด เช่น ตั้งคำถามเกี่ยวกับประวัติศาสตร์วัฒนธรรมจากที่ตนได้เดินทางไปเมืองเจนีวา ประเทศสวิตเซอร์แลนด์ เขียนถึงเรื่องคุณค่าของเงิน และวิพากษ์สังคมไม่ต่างจากที่ผู้ใหญ่คุยกัน รวมทั้งสอนหลานทางอ้อมไม่ให้ทิ้งขยะในพื้นที่สาธารณะด้วยว่า

“...เมืองเจนีวา ที่เคยขึ้นชื่อว่ามีความสวยงามตามธรรมชาตินั้นมาหนนี้ดูจะเปลี่ยนไปเยอะ พวกเศรษฐีน้ำมันชาวอาหรับเดินเพ่นพ่านเต็มไปหมด และเนื่องจากพวกเขาไม่มีวัฒนธรรมและอารยธรรม (ให้คุณแม่…อธิบายศัพท์นี้ด้วย) อยากจะทิ้งเศษกระดาษหรือเศษอาหารก็ทิ้ง ทำเอาเจนีวาจากเมืองสะอาดกลายเป็นเมืองสกปรกไปเลย…”

จดหมายของวาณีถึงหลานชายทั้ง 3 ฉบับ ไม่เพียงแค่แสดงความห่วงใย หรือไถ่ถามเรื่องทั่วไปเท่านั้นแต่ยังสอดแทรกการมอบความรู้ให้แก่หลานทั้งวรรณกรรมเด็กฉบับคลาสสิกของโลก สารคดี และการ์ตูนความรู้

วาณีมักจะเล่าถึงประสบการณ์ที่ตนเองพบแล้วนำสอนหลานทางอ้อมทั้งเรื่องประวัติศาสตร์ และชวนให้คิดเชิงวิพากษ์ (Critical Thinking) อย่างเหมาะสมสำหรับเด็กในวัย 3-12 ขวบ ซึ่งกลวิธีการเขียนจดหมายถึงหลานแบบนี้น่าจะมาจากที่วาณีชอบอ่านวรรณกรรมเยาวชนจึงรู้ว่าเด็กในวัยต่างๆ สนใจอะไร และเขียนเล่าอย่างไรให้อ่านสนุกชวนติดตาม จะเห็นได้ว่าจดหมายแต่ละฉบับของวาณีจึงมีวิธีเล่าเรื่องคล้ายกับพาหลานชายไปผจญภัยทางตัวหนังสือนับเป็นพรสวรรค์ในการเล่าเรื่องของวาณีก็ว่าได้

 

การจัดห้องสมุดส่วนพระองค์ของสมเด็จพระกนิษฐาธิราชเจ้า กรมสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี

 

 

งานจัดการความรู้ครั้งสำคัญของวาณี คือ การจัดห้องสมุดส่วนพระองค์ของสมเด็จพระกนิษฐาธิราชเจ้า กรมสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ ระหว่าง พ.ศ. 2535 - 2539 โดยทรงเล่าถึงวาณีในอนุสรณ์งานศพอย่างสนิทสนมและทรงใส่พระทัยต่อวาณี ไว้ดังนี้

 

 

 

งานจัดเอกสารส่วนบุคคลปรีดี-พูนศุข พนมยงค์ ให้แก่หอจดหมายเหตุธรรมศาสตร์

พ.ศ. 2554 ทางครอบครัวปรีดี-พูนศุขมีเจตจำนงที่จะมอบเอกสารส่วนบุคคลของปรีดี–พูนศุข พนมยงค์ ให้แก่หอจดหมายเหตุธรรมศาสตร์  มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ เก็บรักษาเอกสารฯ ทั้งหมดที่ขนมาจากบ้านอองโตนี ประเทศฝรั่งเศส ภายหลังการอสัญกรรมเมื่อ พ.ศ. 2526 ของปรีดี พนมยงค์

ขณะนั้นทายาทได้นำเอกสารฯ มาเก็บรักษาไว้ที่บ้านสวนพลู เขตสาทร กรุงเทพฯ  หากด้วยเหตุที่ปรีดี เป็นผู้สถาปนาและผู้ประศาสน์การคนแรกของมหาวิทยาลัยวิชาธรรมศาสตร์และการเมือง เมื่อ พ.ศ. 2477 ทางมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์จึงมอบหมายให้หอจดหมายเหตุธรรมศาสตร์ ตั้งคณะจัดทำรายการบัญชีเอกสารส่วนบุคคลปรีดีฯ ขึ้น ก่อนที่จะขนย้ายมาเก็บรักษาไว้ที่หอจดหมายเหตุธรรมศาสตร์

คณะผู้จัดทำฯ เล่าว่าในระหว่างการทำรายการเอกสารช่วงปลายเดือนพฤศจิกายน พ.ศ. 2554  ณ บ้านสวนพลู นั้นได้รับฟังเรื่องเล่า เกร็ดประวัติศาสตร์ เรื่องราวในชีวิตประจำวันจากบุคคลในครอบครัวปรีดี-พูนศุข โดยเฉพาะจากวาณี ที่ลงมาช่วยเหลือ ตอบคำถามต่างๆ ให้แก่คณะจัดทำฯ แม้แต่เรื่องเล็กๆ เช่น อาหารที่ปรีดี ชอบทาน เป็นต้น

ส่วนเอกสารฯ และภาพถ่ายจำนวนมากในชุดนี้สำคัญอย่างยิ่งต่อการศึกษาประวัติศาสตร์การเมืองไทย บางชิ้่นเหมือนดังจิ๊กซอว์ช่วยต่อประวัติศาสตร์ที่ขาดหาย เช่น เอกสารเกี่ยวกับการอภิวัฒน์สยาม พ.ศ. 2475 ผลงานเขียน และเอกสารคำฟ้องของปรีดี พนมยงค์ รวมถึงหนังสือ วารสาร และจดหมายที่ปรีดี เขียนโต้ตอบกับครอบครัว หรือบุคคลสำคัญทางการเมืองไทย ดังเช่น จดหมาย 3 ฉบับที่จอมพล ป. เขียนถึงปรีดี ซึ่งใช้ตัวสะกด เลขไทย และเว้นวรรคตามต้นฉบับ ดังนี้

 

จดหมายของจอมพล ป. เขียนถึงปรีดี ลงวันที่ 9 ธันวาคม พ.ศ. 2482

 

 

เอกสารชุดนี้อยู่ในบริบททางการเมืองช่วง 1 ปีแรกของรัฐบาลที่มี จอมพล ป. พิบูลสงคราม เป็นนายกรัฐมนตรี ประกอบด้วยจดหมาย และคอลัมน์ “ระบอบรัฐธรรมนูญ” ในหนังสือพิมพ์ ผดุงชาติ ฉบับวันที่ 8 ธันวาคม พ.ศ. 2482 บนซองจดหมายเขียนไว้ว่า “(ส่วนตัว) เรียน คุณ หลวงประดิษฐ์มนูธรรม” และเนื้อความของจดหมายเป็นคำตัดพ้อกลายๆ แสดงออกถึงความไม่พอใจของจอมพล ป. ต่อผู้ที่เขียนเปรียบเปรยว่าตนเป็นตัวหุ่น

 

 

จดหมายของจอมพล ป. เขียนถึงปรีดี ลงวันที่ 24 ธันวาคม พ.ศ. 2482

 

 

 

ราวสองสัปดาห์ถัดมา ขณะที่ปรีดีไม่สบายและเดินทางไปพักรักษาตัวยังหัวหิน จ.ประจวบคีรีขันธ์ จอมพล ป. ยังได้ส่งจดหมายไปให้ปรีดีที่บ้านพักในหัวหินแต่ว่าคลาดกัน เพราะปรีดีเดินทางกลับมาพระนครเสียก่อนจึงได้อ่านจดหมายของจอมพล ป. หลังจากนั้นประมาณ 1 สัปดาห์ ณ วังสวนกุหลาบ เอกสารชิ้นนี้ประกอบด้วยจดหมาย 1 ฉบับ มีเนื้อความที่จอมพล ป. ต้องการทำให้ปรีดีไว้วางใจตนในบางเรื่อง และแสดงเจตนาว่าตนยังต้องการทำงานการเมืองกับปรีดี และเป็นฝ่ายเดียวกันด้วยการกล่าวย้ำให้เชื่อใจด้วยคำลงท้ายว่า “รักอย่างญาติ”

 

 

และในจดหมายหน้าแรกทางมุมซ้าย มีลายมือของจอมพล ป. เขียนว่า

“มีอะไรพูดกันให้เข้าใจโดยไม่ต้องเกรงใจกัน ผมเห็นว่า ควรเชื่อ เปนสุภาษิตของนักการเมือง – พิบูล”

จดหมายฉบับนี้สะท้อนความสัมพันธ์อันดีของทั้งสองในช่วงต้นของสมัยคณะราษฎร และเมื่อคราวที่ปรีดีต้องลี้ภัยครั้งแรกจากกรณีเค้าโครงการเศรษฐกิจ ครั้งนั้นเราจึงได้ทราบจากจดหมายฉบับนี้ว่าจอมพล ป. ได้มอบภาพและเขียนถ้อยคำบางอย่างให้แก่ปรีดีไปด้วย 

 

จดหมายของจอมพล ป. เขียนถึงปรีดี ลงวันที่ 31 กรกฏาคม พ.ศ. 2484
 

 

 

 

เอกสารชิ้นนี้ประกอบด้วยจดหมาย 1 ฉบับ มีเนื้อความหลักเกี่ยวกับการกู้เงินของกองกำลังญี่ปุ่นต่อรัฐบาลไทยในบริบทสงครามมหาเอเชียบูรพาที่ญี่ปุ่นเริ่มเข้าเคลื่อนพลเข้ามาในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ จดหมายเขียนขึ้นก่อนที่ญี่ปุ่นจะยกพลขึ้นบกทางภาคใต้ของไทยเพียง 4 เดือนกว่า[7] ในบริบทระหว่างสงครามญี่ปุ่นได้ขอกู้เงินจากรัฐบาลไทยในขณะที่ปรีดีเป็นรัฐมนตรีว่าการกระทรวงการคลัง โดยรัฐบาลไทยจำต้องให้กู้ถึงสองครั้งภายใต้เงื่อนไขที่ฝ่ายญี่ปุ่นเสนอให้เก็บทองไว้ค้ำประกัน (Earmark) ในธนาคารญี่ปุ่น แต่ฝ่ายไทยต่อรองขอให้ส่งทองคำมายังกรุงเทพฯ และเมื่อญี่ปุ่นยอมรับเงื่อนไขทางฝ่ายรัฐบาลไทยจึงปล่อยเงินให้กู้ได้ ช่วงนี้ทั้งปรีดี และจอมพล ป. ต่างหวาดระแวงและไม่ค่อยพอใจกองกำลังของญี่ปุ่นนัก

“[บนซองจดหมายมีตรายางประทับว่า ห้ามเปิดซองนอกจากผู้รับ]

 

 

ในเอกสารส่วนบุคคลของปรีดี-พูนศุข พนมยงค์ พบจดหมายของจอมพล ป. ถึงปรีดี ระหว่าง พ.ศ. 2482-2484 เพียง 3 ฉบับนี้เท่านั้น ซึ่งเมื่ออ่านเนื้อความอย่างละเอียดดังข้างต้นก็พบความสัมพันธ์ค่อนข้างดีและพบร่องรอยความขุ่นข้องหมองใจของทั้งสองแต่ยังไม่แตกหัก หากจดหมายเพียง 3 ฉบับ ย่อมไม่อาจสร้างความเข้าใจประวัติศาสตร์การเมืองไทยและความคิดของปรีดี กับจอมพล ป. ได้อย่างรอบด้านทั้งไม่เพียงพอที่จะนำไปใช้วิพากษ์หลักฐานฯ และตีความอย่างรัดกุม แต่จดหมายทั้ง 3 ฉบับ ได้แสดงให้เห็นมิตรภาพและช่วยเติมเต็มหลักฐานฯ แง่มุมใหม่[8]ในช่วงก่อนญี่ปุ่นบุกไทยและนำไปสู่การแตกร้าวภายในคณะราษฎรหลังเดือนธันวาคม พ.ศ. 2484

ในช่วงที่จัดเอกสารส่วนบุคคลของปรีดีฯ วาณีแสดงทัศนะต่อคณะจัดทำฯ เรื่องจดหมาย 3 ฉบับ และภาพถ่ายของครอบครัวพิบูลสงครามในช่วงลี้ภัยไปอยู่ญี่ปุ่นที่จอมพล ป. ส่งมาถึงปรีดี ไว้ว่า

“ครอบครัวพนมยงค์และพิบูลสงครามมีความสัมพันธ์อันดีต่อกัน”

จากความเห็นของวาณีมีทั้งความประนีประนอม ชาญฉลาด และอ่อนโยนแบบปรีดี บิดา และตอบสั้น คม กระชับแบบพูนศุข มารดา โดยครั้งหนึ่งวาณี เคยให้สัมภาษณ์ถึงบิดาเรื่องชาติ คุณธรรม และไลฟ์สไตล์ของปรีดี  ไว้ว่า

“เรื่องความคิดรักชาตินี่คิดว่าเราได้เห็นจากตัวท่านเอง และสิ่งที่ท่านบอกให้เราเขียน ทำให้เราได้เรียนรู้ได้รับรู้ เวลาพูดคุยกันนี่เราก็สังเกตเห็นได้ว่า ท่านพยายามจะถือเอาผลประโยชน์ของชาติบ้านเมืองสำคัญกว่าทุกสิ่งทุกอย่าง…

ส่วนคุณธรรมด้านอื่นๆ คิดว่าเราได้จากการปฏิบัติของคุณพ่อเอง ท่านใช้ชีวิตสมถะมากเลย เสื้อผ้านี่ไม่เคยออกไปซื้อ ไม่เคยคิดที่จะใส่ให้สวยงามใส่ให้สบาย สุภาพเรียบร้อย การรับประทานท่านก็ไม่สุรุ่ยสุร่าย มีอะไรก็ทานไม่ต้องออกไปทานนอกบ้าน…

อีกเรื่องที่พยายามสอนและพูดอยู่เสมอก็คือ เรื่องที่ว่าจะต้องเป็นคนซื่อตรง ท่านมักจะใช้คำจีนว่าต้องเหลาๆ ซิกๆ คือต้องซื่อตรงๆ ยกตัวอย่าง ลูกหลานบางคนมาเล่าให้ฟังว่า วันนี้ขึ้นรถใต้ดินโดยที่ไม่ได้ใช้ตั๋วบ้าง หรือใช้วิธีอะไรที่ไม่ค่อยถูกต้องเท่าไร ท่านก็จะโมโหทันทีบอกว่าไม่ชอบให้ใช้วิธีอย่างนี้ บอกว่าไม่มีสตางค์ซื้อตั๋วรถหรือบอกมาซิ จะออกเงินให้ แต่ไม่ชอบให้เอารัดเอาเปรียบ แม้กระทั่งเรื่องเล็กน้อยท่านก็ไม่ชอบ…”[9]

ท้ายที่สุด จากการงานของวาณีที่เกี่ยวกับความรู้ในความเป็นครู การดูแลห้องสมุดส่วนพระองค์ของสมเด็จพระกนิษฐาธิราชเจ้า กรมสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ และช่วยเหลือในการจัดเอกสารส่วนบุคคลของปรีดี-พูนศุข พนมยงค์ เป็นวันวานในโลกกว้างของวาณีที่สืบทอดการทำงานเพื่อสังคมตามแบบครอบครัวปรีดี-พูนศุข และส่งเสริมการศึกษาประวัติศาสตร์การเมืองไทยไว้ให้แก่สังคม

หมายเหตุ : 

• ขอขอบคุณ คุณปรีดิวิชญ์ พนมยงค์ สำหรับการคัดสรรจดหมาย 3 ฉบับของคุณวาณี พนมยงค์ และอนุญาตให้นำมาประกอบการเขียนบทความชิ้นนี้ ซึ่งจดหมายชุดนี้ช่วยเติมเต็มการระลึกถึงคุณวาณี ให้ลึกซึ้งมากยิ่งขึ้น

ที่มาของภาพ : กษิดิศ อนันทนาธร คณะจัดทำรายการบัญชีเอกสารส่วนบุคคลปรีดี-พูนศุข พนมยงค์ ปรีดิวิชญ์ พนมยงค์ และอนุสรณ์ วาณี พนมยงค์ สายประดิษฐ์

บรรณานุกรม

เอกสารชั้นต้น :

• เอกสารส่วนบุคคลปรีดี-พูนศุข พนมยงค์ เรื่อง จดหมายของจอมพล ป. พิบูลสงคราม ถึงปรีดี พนมยงค์ พ.ศ. 2482-2484 ใน หอจดหมายเหตุมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์, จุลสารหอจดหมายเหตุธรรมศาสตร์ ฉบับที่ 16 มิถุนายน 2555-พฤษภาคม 2556, (กรุงเทพฯ: หอจดหมายเหตุมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์, 2556)
• จดหมายของจอมพล ป. พิบูลสงคราม ถึงปรีดี พนมยงค์ พ.ศ. 2482-2484 ใน กษิดิศ อนันทนาธร, “จดหมายกับความหมายต่อบางเรื่องในประวัติศาสตร์”, จุลสารหอจดหมายเหตุธรรมศาสตร์ ฉบับที่ 24 (มิถุนายน 2563-พฤษภาคม 2564), (กรุงเทพฯ: หอจดหมายเหตุมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์, 2564)

หนังสืออนุสรณ์งานศพ :

• กษิดิศ อนันทนาธร บรรณาธิการ, อนุสรณ์ วาณี พนมยงค์ สายประดิษฐ์, (กรุงเทพฯ: แสงดาว, 2562)

หนังสือและบทความในวารสาร :

• ชาญวิทย์ เกษตรศิริ, ประวัติการเมืองไทย 2575-2500, (กรุงเทพฯ: มูลนิธิโครงการตำราสังคมศาสตร์และมนุษย์ศาสตร์, พิมพ์ครั้งที่ 2, 2538)
• ดิเรก ชัยนาม, ไทยกับสงครามโลกครั้งที่ 2, (กรุงเทพฯ: ไทยวัฒนาพานิช, 2513)
• ดุษฎี พนมยงค์, เสี้ยวหนึ่งในความทรงจำ, (กรุงเทพฯ: บ้านเพลง 2541)
• โทชิฮารุ โยชิกาวา, อาทร ฟุ้งธรรมสาร ผู้แปล, รัฐบาลจอมพล ป. พิบูลสงครามและสงครามแปซิฟิค, (กรุงเทพฯ: มูลนิธิโครงการตำราสังคมศาสตร์และมนุษยศาสตร์, 2528)
• ปรีดี พนมยงค์, “ความเป็นไปบางประการภายในคณะผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์” ใน บางเรื่องเกี่ยวกับพระบรมวงศานุวงศ์ในระหว่างสงครามโลกครั้งที่ 2 ปราโมทย์ พึ่งสุนทร และ นายเปรื่อง ศิริภัทร์ จัดพิมพ์ในโอกาส 11 พฤษภาคม 2515, (กรุงเทพฯ: ม.ป.ท., 2515)
• ปรียาภรณ์ กันทะลา, “บางส่วนของความทรงจำใน “จดหมายลับ” จากจอมพล ป. ถึง ปรีดี,” ใน จุลสารหอจดหมายเหตุธรรมศาสตร์ ฉบับที่ 16 มิถุนายน 2555-พฤษภาคม 2556, (กรุงเทพฯ: หอจดหมายเหตุมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์, 2556), หน้า 140-151.
• ภูริ ฟูวงศ์เจริญ, “น้ำใสใจจริงของญี่ปุ่น” เสี้ยวหนึ่งจากปฏิบัติการจิตวิทยา ของญี่ปุ่นต่อประเทศไทย”, จุลสารหอจดหมายเหตุธรรมศาสตร์ ฉบับที่ 19 (มิถุนายน 2558-พฤษภาคม 2559), (กรุงเทพฯ: หอจดหมายเหตุมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์, 2559)
• สมาคมนักข่าวนักหนังสือพิมพ์แห่งประเทศไทย, เบื้องแรกประชาธิปตัย บันทึกความทรงจำของผู้อยู่ในเหตุการณ์สมัย พ.ศ. 2475-2500 เล่ม 1 พิมพฺ์ครั้งที่ 2, (กรุงเทพฯ: สมาคมนักข่าวนักหนังสือพิมพ์แห่งประเทศไทย, 2559)

สื่ออิเล็กทรอนิกส์ :

• กษิดิศ อนันทนาธร. (4 กันยายน 2562). วาณี พนมยงค์ สายประดิษฐ์ "คนดีคนหนึ่งที่ข้าพเจ้าได้รู้จัก". สืบค้นจาก https://www.the101.world/wanee-banomyong-saipradit/
• พูนศุข พนมยงค์. (12 พฤษภาคม 2564). จดหมายจากท่านผู้หญิงพูนศุข พนมยงค์ ถึงหลานชาย. สืบค้นจาก https://pridi.or.th/th/content/2021/05/701
• วันชัย ตันติวิทยาพิทักษ์. (3 มกราคม 2563). พูนศุข พนมยงค์ สตรีผู้ไม่ขอรับเกียรติยศใดๆ ทั้งสิ้น. สืบค้นจาก https://onetonion.com/2020/01/03/พูนศุข-พนมยงค์-สตรีผู้ไ/  
• สถาบันปรีดี พนมยงค์. (12 พฤษภาคม 2563). ครอบครัวนายปรีดี พนมยงค์ กับความประทับใจจากแผ่นดินจีน. สืบค้นจาก https://pridi.or.th/th/content/2020/05/260
• สถาบันปรีดี พนมยงค์. (16 กรกฎาคม 2563). วาณี พนมยงค์ เล่าเรื่องพ่อปรีดี. สืบค้นจาก https://pridi.or.th/th/content/2020/07/344