แนวคิดของคณะราษฎร ในการจัดงานฉลองรัฐธรรมนูญช่วงทศวรรษแรก

“รัฐธรรมนูญ อันเป็นสิ่งศักดิ์สิทธิ์”
“เพาะความเลื่อมใสในรัฐธรรมนูญ”
“ปกป้องรัฐธรรมนูญ”

การศึกษาเรื่องงานฉลองรัฐธรรมนูญของสยาม ที่ผ่านมามีหลายแง่มุม ทั้งด้านสถาปัตยกรรม[1] ด้านสัญลักษณ์ทางการเมือง[2] ด้านเครื่องมือสร้างความชอบธรรมให้แก่ระบอบใหม่[3] ด้านการเมืองของความทรงจำและสำนึกของพลเมือง[4] และด้านการเมืองวัฒนธรรมกับการช่วงชิงความเป็นสาธารณะ[5] รวมถึงการศึกษาเรื่องนางสาวสยามกับงานฉลองรัฐธรรมนูญ[6] แต่ยังไม่ค่อยมีการกล่าวถึงแนวคิดของปรีดี พนมยงค์ และคณะราษฎรก่อนที่จะจัดงานฉลองรัฐธรรมนูญขึ้น และยังไม่มีการเสนอภาพของงานฉลองรัฐธรรมนูญในสมัยรัชกาลที่ 8 ในมุมทางสังคมมากนักว่ามีที่มาที่ไป มีจุดตั้งต้นความคิด และแง่มุมอันละเอียดอ่อนด้านความประนีประนอมกับเครือข่ายทางการเมืองใหม่อย่างไร บทความนี้ขอนำเสนอแง่มุมเล็กๆ ที่ขาดหายไปของประวัติศาสตร์ภูมิปัญญาและงานฉลองรัฐธรรมนูญในสมัยรัชกาลที่ 8 ดังนี้

แนวคิดของคณะราษฎรในการจัดงานฉลองรัฐธรรมนูญช่วงทศวรรษแรก

กำเนิดงานฉลองรัฐธรรมนูญครั้งแรกเริ่มต้นเมื่อคณะรัฐมนตรีจัดตั้ง “กรรมาธิการจัดการฉลองในการพระราชทานรัฐธรรมนูญ” เมื่อวันที่ 22 พฤศจิกายน พ.ศ. 2475[7] เพื่อดำเนินงานและมอบหมายทางนโยบายภายในระยะเวลา 3 สัปดาห์ จึงเกิดงานฉลองรัฐธรรมนูญครั้งแรกของสยามขึ้นทั้งในพระนครและต่างจังหวัด ระหว่างวันที่ 10-12 ธันวาคม พ.ศ. 2475

ในระยะแรกนี้เป็นการกำหนดองค์ประกอบพื้นฐานของการจัดงานฉลองรัฐธรรมนูญขึ้น ไม่ว่าจะเป็นการกำหนดรูปแบบพระราชพิธี กิจกรรมภายในงาน และกำหนดเป็นวันสำคัญขึ้น[8]ให้มีในช่วง พ.ศ. 2475-2483 จึงมีงานฉลองรัฐธรรมนูญ ทั้งวันที่ 27 มิถุนายน และวันที่ 10 ธันวาคม เนื่องจากคณะราษฎรให้ความสำคัญกับทั้งรัฐธรรมนูญฉบับชั่วคราว และรัฐธรรมนูญฉบับถาวร หลังจากผ่านปีแรกของการมีรัฐธรรมนูญและงานเฉลิมฉลองที่ตื่นตาทั่วทั้งพระนครและต่างจังหวัดแล้วในปีถัดมาทางคณะราษฎรได้เริ่มมีการอธิบายแนวคิดรัฐธรรมนูญในรัฐสภาและเผยแพร่หลักการประชาธิปไตยในงานฉลองรัฐธรรมนูญและหลัก 6 ประการของคณะราษฎรออกไปยังคนทุกกลุ่มโดยเฉพาะเยาวชน และขยายออกไปยังต่างจังหวัด

“รัฐธรรมนูญ อันเป็นสิ่งศักดิ์สิทธิ์” : แนวคิดของพระยาพหลพลพยุหเสนา

ภายหลังจากการรัฐประหารครั้งแรกเมื่อวันที่ 1 เมษายน พ.ศ. 2476 โดยพระยามโนปกรณ์นิติธาดา และคณะฯ 14 คน[9] เป็นการรัฐประหารทางกฎหมายด้วยพระราชกฤษฎีกาให้ปิดประชุมสภาผู้แทนราษฎรเพื่อเปลี่ยนแปลงรัฐธรรมนูญบางมาตรา เพื่อให้มีการเลือกตั้งสภาผู้แทนราษฎรใหม่โดยราษฎร และจำกัดอำนาจของคณะราษฎรปีกทหารอีกสายในคณะรัฐมนตรีที่มีความขัดแย้งกัน[10] รวมทั้งเพื่อประกาศใช้พระราชบัญญัติคอมมิวนิสต์ พุทธศักราช 2476 ขึ้น[11] ส่งผลให้เกิดการรัฐประหาร ครั้งที่ 2 ขึ้น เมื่อวันที่ 20 มิถุนายน พ.ศ. 2476 โดยคณะราษฎรปีกทหารอีกสาย ได้แก่ นายพันเอก พระยาพหลพลพยุหเสนา นายพันโท หลวงพิบูลสงคราม และนายนาวาโท หลวงศุภชลาศัย ได้ยึดอำนาจการปกครองกลับคืนด้วยเหตุผลว่า ‘คณะรัฐมนตรีที่บริหารราชการแผ่นดิน ณ บัดนี้ ไม่ถูกต้องครบถ้วนตามรัฐธรรมนูญ’[12] จากการรัฐประหารครั้งแรกทำให้คณะราษฎรสร้างความหมาย อธิบายแนวคิดเรื่องรัฐธรรมนูญให้รัดกุม หนักแน่น และวางนโยบายในการเผยแพร่แนวคิดดังกล่าวให้เป็นรูปธรรมผ่านงานฉลองรัฐธรรมนูญขึ้น

ในการประชุมสภาผู้แทนราษฎร ครั้งที่ 1/2476 สมัยวิสามัญ วันพฤหัสบดีที่ 22 มิถุนายน พุทธศักราช 2476 เป็นการประชุมสภาฯ หลังการยึดอำนาจกลับคืนจากคณะฯ ของพระยามโนปกรณ์นิติธาดา โดย พระยาพหลพลพยุหเสนา และสมาชิกสภาผู้แทนราษฎร รวม 26 นาย ได้ยื่นคำร้องให้เรียกประชุมวิสามัญแห่งสภาผู้แทนราษฎรมาตรา 12 โดยพลัน ต่อพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงลงพระปรมาภิไธยให้มีประกาศตั้งนายกรัฐมนตรีใหม่ และประกาศให้เปิดสภาผู้แทนราษฎร[13]

การประชุมฯ นี้ ได้ขออนุญาตให้มีนายทหารเข้ามาอยู่ในที่ประชุมฯ ด้วย เพราะเป็นวันเปิดประชุมใหม่[14] นัยว่าเพื่อควบคุมความสงบเรียบร้อย ซึ่งมีการประชุมฯ เพื่อนิรโทษกรรมคณะรัฐประหาร วันที่ 1 เมษายน พ.ศ. 2476 โดยไม่ลงโทษแต่อะลุ่มอล่วย แค่เพียงประณามและบันทึกให้คนรุ่นหลังรู้ว่ามีการกระทำผิด และเพื่อให้ดำเนินการเปิดประชุมสภาฯ อย่างเป็นทางการได้ ครั้งนี้พระยาพหลพลพยุหเสนา ได้เริ่มต้นอธิบายแนวคิดรัฐธรรมนูญว่ามีความศักดิ์สิทธิ์ และถูกทำให้เสื่อมทรามลงจากการรัฐประหารครั้งแรก[15] ว่า

“...ก่อนอื่นต้องขออภัยท่านผู้มีเกียรติทั้งหลายว่า ข้าพเจ้าไม่ใช่นักพูด ข้าพเจ้าเป็นนักรบ เพราะฉะนั้น ถ้อยคำที่จะกล่าวต่อไปนี้อาจไม่เพราะเสนาะโสตของท่านทั้งหลายก็ได้ แต่ขอให้ถือเอาเนื้อความเป็นสำคัญมากกว่า

จำเดิมแต่ข้าพเจ้ามีส่วนเป็นผู้นำ ผู้หนึ่งในอันที่ได้เริ่มการเปลี่ยนแปลงระบอบการปกครองมาเมื่อวันที่ 24 มิถุนายน ปีกลายนี้ ตามที่ท่านทั้งหลายทราบอยู่แก่ใจแล้ว จนเราได้รับพระราชทานรัฐธรรมนูญ และเรามีสภาผู้แทนราษฎรประกอบกันในอันที่จะช่วยนำประเทศชาติก้าวหน้าไปสู่สากลอารยะแห่งโลกด้วยที่ครั้งต่อมาเหตุการณ์บางอย่างได้บังเกิดขึ้นในอันที่ได้นำมาซึ่งความเสื่อมทรามในความศักดิ์สิทธิ์แห่งรัฐธรรมนูญ...”

และแถลงย้ำว่า การรัฐประหารของพระยามโนปกรณ์นิติธาดา และคณะฯ เป็นการละเมิดรัฐธรรมนูญอันเป็นสิ่งศักดิ์สิทธิ์[16]  ว่า

“ตามที่ท่านสมาชิกทั้งหลายทราบกันอยู่แล้วว่า สภาฯ ได้ถูกปิดจนกระทั่งบัดนี้ จึ่งทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เปิดประชุมวิสามัญ เห็นว่าถึงเวลาที่สมควรจะต้องจัดให้มีการประชุมให้เป็นปกติธรรมดา... จึ่งได้ให้คิดร่างพระราชบัญญัติเสนอมานี้ ซึ่งท่านเองได้รับสำเนาไปแล้ว ในร่างนั้นจำต้องกล่าวถึงความผิดของบุคคลแต่ก็เป็นวิถีทางปฏิบัติของนานาประเทศในเมื่อมีผู้ละเมิดรัฐธรรมนูญ อันเป็นสิ่งศักดิ์แห่งประเทศชาติอันควรเราจะเคารพนับถืออย่างยอดเยี่ยม…”

จากเหตุการณ์การรัฐประหารครั้งแรกนี้ทำให้รัฐบาลของพระยาพหลพลพยุหเสนา ในช่วงกลาง พ.ศ. 2477 จึงจัดทำรัฐธรรมนูญฉบับจำลองขึ้นแล้วแจกจ่ายไปยังทุกจังหวัดทั่วสยามเพื่อนำเสนอแนวคิดเรื่องรัฐธรรมนูญเป็นสิ่งศักดิ์สิทธิ์อย่างเป็นรูปธรรม และได้มีการนำรัฐธรรมนูญฉบับจำลองมาเปิดพิธีฉลองรัฐธรรมนูญ ด้วยลักษณะพิธีแบบเคารพบูชาและพิธีการสมโภชฯ ทั้งในพระนครและต่างจังหวัด เช่นในงานฉลองรัฐธรรมนูญของจังหวัดปราจีนบุรี จังหวัดลำพูน และจังหวัดอุตรดิตถ์[17]

“ปกป้องรัฐธรรมนูญ” : แนวคิดของหลวงวิจิตรวาทการ

1 เดือนหลังการรัฐประหาร 20 มิถุนายน พ.ศ. 2476 พบว่าหลวงวิจิตรวาทการ ได้ก้าวเข้ามาอยู่ในฝ่ายคณะราษฎรด้วยการดำรงตำแหน่งสภาชิกสภาผู้แทนราษฎรในรัฐบาลของพระยาพหลพลพยุหเสนา แล้วเริ่มต้นเสนอญัตติการส่งเสริมรัฐธรรมนูญในฐานะกฎหมายสูงสุดและป้องกันการละเมิดรัฐธรรมนูญที่ต่อยอดมาจากญัตติของพระยาประมวญวิชาพูล เคยนำเสนอไว้ในการประชุมสภาผู้แทนราษฎรครั้งที่ 15/2476 (สามัญ), วันที่ 24 สิงหาคม 2476[18] และสอดรับกับนโยบายของคณะราษฎร ณ ขณะนั้น ด้วยแนวคิด “ปกป้องรัฐธรรมนูญ” เป็นหลักด้วยการเสนอญัตติในรายงานการประชุมสภาผู้แทนราษฎร ครั้งที่ 16 (สมัยสามัญ สมัยที่หนึ่ง) วันพฤหัสบดีที่ 31 สิงหาคม พุทธศักราช 2476 ไว้ดังนี้

“…ข้าพเจ้าเห็นว่าเรื่องที่จะป้องกันมิให้ผู้ใดละเมิดรัฐธรรมนูญนั้น เป็นเรื่องสำคัญและด่วนมาก จำเป็นจะต้องรีบทำให้เสร็จโดยเร็วที่สุด ข้าพเจ้าจึงขอเสนอญัตติ ขอให้สภาผู้แทนราษฎรจัดตั้งคณะกรรมาธิการพิจารณาเรื่องที่จะป้องกันมิให้ผู้ใดละเมิดรัฐธรรมนูญ ตามญัตติข้อ 2 ของพระยาประมวลวิชาพูล... และให้ดำเนินการเรื่องนี้โดยเร็ว[19]

และ

“ควรให้สมาชิกในสภาฯ เป็นผู้ทำ คือไม่มีความจำเป็นจะต้องใช้คนภายนอกทั้งหมด”

ขณะที่หม่อมเจ้าวรรณไวทยากร วรวรรณ ที่ปรึกษาคณะรัฐมนตรี เสนอว่า ส่วนที่จะให้กรรมาธิการฯเลือกคนภายนอก โดยมุ่งหมายเลือกเอาผู้รอบรู้กฎหมาย[20] เพราะมองว่าบทบัญญัติของรัฐธรรมนูญนั้นมีกฎหมายปนอยู่และเป็นปัญหากฎหมายทางการเมืองจึงควรต้องใช้บุคคลภายนอกผู้เชี่ยวชาญมาเป็นคณะกรรมาธิการฯ[21] สรุปหลังจากการถกเถียงกันกับ หม่อมเจ้าวรรณไวทยากร แล้ว  หลวงวิจิตรวาทการ จึงขอถอนญัตติเดิมและเสนอญัตติใหม่เป็น

“ขอให้สภาฯ จัดตั้งคณะกรรมาธิการพิจารณาวิธีทางการเมืองเพื่อป้องกันมิให้ผู้ใดละเมิดรัฐธรรมนูญ และให้ดำเนินการเรื่องนี้โดยเร็ว”[22]

ในเดือนถัดมา ตุลาคม พ.ศ. 2476 หลวงวิจิตรวาทการ ยังได้ตั้งกระทู้ถามว่า จะหาทางทำอย่างไร จึงจะให้รัฐธรรมนูญมั่นคงอยู่ได้ เรื่องนี้รัฐบาลของพระยาพหลพลพยุหเสนา จึงตั้งคณะกรรมธิการพิจารณา 8 คน ได้แก่

1. หลวงประดิษฐมนูธรรม เป็นประธาน
2. พ.อ. พระสิทธิเรืองเดช
3. น.ท. หลวงสินธุสงครามชัย ร.น.
4. หลวงศิริราชไมตรี
5. พระยาศรีเสนา
6. พระยาปรีชานุสาสน์
7. หลวงวิจิตรวาทการ
8. นายเรือเอก สงบ จรูญพร ร.น.[23]

แนวคิดปกป้องรัฐธรรมนูญของหลวงวิจิตรวาทการ และเพื่อการป้องกันรักษาความศักดิ์สิทธิ์ของรัฐธรรมนูญตามแนวคิดของพระยาพหลพลพยุหเสนา จึงนำไปสู่การปฏิบัติอย่างเป็นรูปธรรม โดยต่อมาตราเป็นพระราชบัญญัติจัดการป้องกันรักษารัฐธรรมนูญ พุทธศักราช 2476[24]

“เพาะความเลื่อมใสในรัฐธรรมนูญ”: แนวคิดของปรีดี พนมยงค์

จากการตั้งคณะกรรมาธิการพิจารณาวิธีทางการเมืองเพื่อป้องกันมิให้ผู้ใดละเมิดรัฐธรรมนูญ ขึ้นเมื่อวันพฤหัสบดีที่ 5 ตุลาคม พุทธศักราช 2476 โดยหลวงประดิษฐมนูธรรม เป็นประธานคณะกรรมาธิการ ได้มีการประชุมครั้งที่ 2 วังปารุสกวัน ตอนเช้าวันที่ 9 ตุลาคม พ.ศ. 2476 เพื่อพิจารณาเฉพาะส่วนที่เกี่ยวกับการฉลองรัฐธรรมนูญ และยังหารือเรื่อง “การเพาะความเลื่อมใสในรัฐธรรมนูญ” อีก 2 ถัดมา หลวงประดิษฐมนูธรรม ได้รายงานนความเห็นเรื่องการเพาะความเลื่อมใสในรัฐธรรมนูญ ต่อที่ประชุมคณะรัฐมนตรี ว่า

“จะต้องจัดการเผยแพร่เป็นครั้งคราว และเป็นงานประจำ การเผยแพร่เป็นครั้งคราวนั้นในโอกาสที่เปิดสภาผู้แทนราษฎร และเป็นวันฉลองรัฐธรรมนูญซึ่งจะตกราวในวันที่ 10 ธันวาคม ศกนี้ ควรมีมหกรรมเพื่อเป็นการเร้าใจให้ราษฎรระลึกถึงรัฐธรรมนูญ บัดนี้ เวลาก็กระชั้นเข้ามาแล้ว จะต้องรีบดำเนินการ ถ้าคณะกรรมาธิการเห็นชอบด้วยขอให้ตั้งกรรมาธิการขึ้นเพื่อดำเนินการ...”[25]

หลังจากการตั้งคณะกรรมาธิการ 2 ชุด ขึ้นสำหรับการจัดงานมหกรรมฉลองรัฐธรรมนูญ ประจำปี 2476 แล้ว ก็ได้เกิดกบฏบวรเดช หรือคณะกู้บ้านกู้เมืองขึ้น หากหลังจากรัฐบาลฯ ได้ปราบปรามสำเร็จ ได้ส่งผลให้งานฉลองรัฐธรรมนูญ พ.ศ. 2476 จัดเฉลิมฉลองอย่างยิ่งใหญ่และมีช่วงวันจัดงานยาวนานที่สุดคือตั้งแต่วันที่ 28 พฤศจิกายน พ.ศ. 2476 จนถึง 12 ธันวาคม พ.ศ. 2476 ราว 15 วัน

งานฉลองรัฐธรรมนูญในสมัยรัชกาลที่ 8 : ในหนังสือพิมพ์ประชาชาติ[26]

งานฉลองรัฐธรรมนูญสมัยรัชกาลที่ 8 ที่เป็นจุดตั้งต้นใหม่ของระบอบกษัตริย์ใต้รัฐธรรมนูญ[27] มีการตั้งคณะกรรมการจัดงานฉลองรัฐธรรมนูญ พ.ศ. 2481 ขึ้น เมื่อวันที่ 6 กรกฎาคม พ.ศ. 2481 ในรายนาม 6 ท่าน นั้นมีหลวงโกวิทอภัยวงศ์ (ควง อภัยวงศ์) เป็นประธานกรรมการ ได้แสดงให้เห็นบทบาทและเครือข่ายใหม่ๆ ระหว่างคณะราษฎรปีกทหาร สายปรีดี พนมยงค์ คณะราษฎรปีกพลเรือน[28] และกลุ่มอนุรักษนิยม ผสานกับบทบาทของชนชั้นนำโดยพระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหาอานันทมหิดล ทรงเสด็จสามล้อพร้อมกับสมเด็จพระพี่นางฯ ในงานฉลองรัฐธรรมนูญดังเช่นในสมัยรัชกาลที่ 7

ในสมัยนี้ ความหมายของรัฐธรรมนูญสอดรับกับจุดตั้งต้นใหม่ของระบอบกษัตริย์ใต้รัฐธรรมนูญที่สะท้อนความประนีประนอม และการสร้างเครือข่ายใหม่ในระยะเปลี่ยนผ่านรัชกาล กล่าวคือ รัฐธรรมนูญนอกจากจะ “เปนกฎหมายที่คุ้มครองสิทธิพลเมือง และอำนวยประโยชน์ และความสุขแก่ชาวประชาทุกหมู่ทุกเหล่า เปนกฎหมายที่ทำให้การปกครองเปนหลักฐานแน่นอน ได้ระเบียบเรียบร้อยดำเนินไปสู่ความเจริญ... และเปนกฎหมายรักษาชาติ ศาสนา พระมหากษัตริย์ ซึ่งเปนที่รักยิ่งของชาวเราให้เปนปึกแผ่นมั่นคง ชาวเราทุกคนต้องเทิดรัฐธรรมนูญไว้ ด้วยไม่นิยมการปกครองประเทศโดยวิธีอื่น...”[29]

และในยุคนี้ยังเสนอแนวคิดรัฐธรรมนูญกับความเสมอภาคของมนุษย์ หรือภาษาในปัจจุบันที่ยังมีการถกเถียงเรื่องคนเท่ากัน โดยชี้ว่า

“เมื่อชาวเราทุกคนรักรัฐธรรมนูญด้วยน้ำใสใจจริงแล้วก็นับว่าเปนผู้เสมอกัน โดยความประพฤติทางกาย ทางวาจา และทางความคิดความเห็น...”

และน่าประหลาดใจว่า บทความในหนังสือพิมพ์ประชาชาติ ฉบับวันที่ 10 ธันวาคม พ.ศ. 2481 นี้ เสนอแนวคิดเรื่องความเสมอกันในรัฐธรรมนูญ และรัฐธรรมนูญจะทำให้ประชาชนกลมเลียว เปนน้ำหนึ่งใจเดียว ไม่แตกร้าวกันนั้น สอดคล้องกับ แนวคิดระบอบประชาธิปไตย พรั่งพร้อมด้วยสามัคคีธรรมตามรัฐธรรมนูญของปรีดี พนมยงค์ ที่เสนอไว้ในสุนทรพจน์ของการประชุมสภาผู้แทนราษฎรวันที่ 7 พฤษภาคม พ.ศ. 2489 เนื่องในวาระการประชุมสภาฯ ภายใต้รัฐธรรมนูญฯ ใหม่รายการงานฉลองรัฐธรรมนูญประจำ พ.ศ. 2481 นี้ ตามลักษณะของงานได้จัดรวมไว้ 2 ประเภทคือ เป็นงานพิธีกับเป็นงานรื่นเริง แต่ที่พิเศษกว่านั้น คือในปีนี้ มีงานประเภทส่งเสริมความรู้เรื่องรัฐธรรมนูญมากกว่าปีก่อนๆ รวมทั้งมีการให้ส่งเรียงความเรื่องรัฐธรรมนูญของระดับมัธยมและอุดมศึกษาเข้าประกวด[30] เพื่อเผยแพร่ความคิดเรื่องรัฐธรรมนูญอีกด้วย ในส่วนของงานพิธีนั้น ในวันที่ 8 ธันวาคม พ.ศ. 2481 เวลา 15 นาฬิกา สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวได้เสด็จพระราชดำเนินมายังกองอำนวยการจัดงานฉลองรัฐธรรมนูญ พระราชอุทยานสราญรมย์ เพื่อทรงเปิดงานฉลองรัฐธรรมนูญ และต่อมาได้มีรถม้าหลวง 2 คัน ได้เชิญรัฐธรรมนูญโดยเป็นของสมาคมรัฐธรรมนูญไปยังถนนราชดำเนิน ถนนพระจันทร์ จนถึงท้องสนามหลวง[31]

งานฉลองรัฐธรรมนูญในทศวรรษแรก ระหว่าง พ.ศ. 2475-2481 เป็นงานเฉลิมฉลองที่มีจุดตั้งต้นมาจากการเผยแพร่แนวคิดรัฐธรรมนูญในระบอบประชาธิปไตย ผสานเครือข่ายทางการเมือง และผนวกงานรื่นเริงในหน้าหนาวเข้ามาเป็นจุดดึงดูดอย่างแยบคายและเร้าใจให้ประชาชนสนใจอย่างแยบยล

 

 

 

บรรณานุกรม

• หนังสือพิมพ์ประชาชาติ, “ประชาชาติ ปีที่ 7 ฉบับที่ 2525 วันที่ 10 ธันวาคม 2481”, D-Library | National Library of Thailand, accessed December 22, 2021, http://164.115.27.97/digital/items/show/13109.
• หนังสือชาตรี ประกิตนนทการ. (2548). คณะราษฎรฉลองรัฐธรรมนูญ : ประวัติศาสตร์การเมือง หลัง 2475 ผ่านสถาปัตยกรรม "อำนาจ". กรุงเทพฯ: มติชน.
• ธำรงศักดิ์ เพชรเลิศอนันต์. (2550). “ข้ออ้าง” การปฏิวัติ-รัฐประหาร—กบฏในเมืองไทยปัจจุบัน: บทวิเคราะห์และเอกสาร. กรุงเทพฯ: มูลนิธิโครงการตำราสังคมศาสตร์และมนุษยศาสตร์.
• ปรีดี พนมยงค์. (2535). แนวความคิดประชาธิปไตยของปรีดี พนมยงค์. กรุงเทพฯ: มูลนิธิปรีดี พนมยงค์.
• ปรีดี หงษ์สต้น. (2562). สยามมหกรรม การเมืองวัฒนธรรมกับการช่วงชิงความเป็นสาธารณะ. กรุงเทพฯ: มติชน.
• ภูริ ฟูวงศ์เจริญ. (2560, มกราคม). งานฉลองรัฐธรรมนูญ : มหกรรมแห่งชาติของคณะราษฎร.  ศิลปวัฒนธรรม ปีที่ 38, ฉบับที่ 3, น. 92-123.
• ศราวุฒิ วิสาพรม. (2557, กรกฎาคม). การเมืองช่วงรุ่งอรุณแห่ง “ระบอบประชาธิปไตย” กับชีวิตประจำวันประชาชน.  ศิลปวัฒนธรรม ปีที่ 35, ฉบับที่ 9, น. 68-95.
• ศรัญญู เทพสงเคราะห์. (2562). ราษฎรธิปไตย : การเมือง อำนาจ และทรงจำของ(คณะ)ราษฎร. กรุงเทพฯ: มติชน.

เอกสารชั้นต้น

• พระราชกฤษฎีกาให้ปิดประชุมสภาผู้แทนราษฎร และตั้งคณะรัฐมนตรีชุดใหม่, ราชกิจจานุเบกษา เล่มที่ 50  (1 เมษายน 2476): 1-4.
• คำแถลงการณ์ของรัฐบาล,  ราชกิจจานุเบกษา เล่มที่ 50  เล่มที่ 50 (1 เมษายน 2476): 7-9.
• พระราชบัญญัติว่าด้วยคอมมิวนิสต์ พุทธศักราช 2476, ราชกิจจานุเบกษา เล่มที่ 50 (2 เมษายน 2476): 10-12.
• สำนักงานเลขาธิการสภาผู้แทนราษฎร. รายงานการประชุมสภาผู้แทนราษฎร ครั้งที่ 1/2476 (วิสามัญ) วันพฤหัสบดีที่ 22 มิถุนายน พุทธศักราช 2476 ณ พระที่นั่งอนันตสมาคม, หน้า 1-36.
• สำนักงานเลขาธิการสภาผู้แทนราษฎร. รายงานการประชุมสภาผู้แทนราษฎร ครั้งที่ 6 (สมัยสามัญ สมัยที่หนึ่ง) วันพฤหัสบดีที่ 20 กรกฎาคม พุทธศักราช 2476 ณ พระที่นั่งอนันตสมาคม, หน้า 148-177.
• สำนักงานเลขาธิการสภาผู้แทนราษฎร. รายงานการประชุมสภาผู้แทนราษฎร ครั้งที่ 15 (สมัยสามัญ สมัยที่หนึ่ง) วันพฤหัสบดีที่ 24 สิงหาคม พุทธศักราช 2476 ณ พระที่นั่งอนันตสมาคม, หน้า 411-430.
• สำนักงานเลขาธิการสภาผู้แทนราษฎร. รายงานการประชุมสภาผู้แทนราษฎร ครั้งที่ 16 (สมัยสามัญ สมัยที่หนึ่ง) วันพฤหัสบดีที่ 31 สิงหาคม พุทธศักราช 2476 ณ พระที่นั่งอนันตสมาคม, หน้า 431-448.
• สำนักงานเลขาธิการสภาผู้แทนราษฎร. รายงานการประชุมสภาผู้แทนราษฎร ครั้งที่ 21 (สมัยสามัญ สมัยที่หนึ่ง) วันพฤหัสบดีที่ 5 ตุลาคม พุทธศักราช 2476 ณ พระที่นั่งอนันตสมาคม, หน้า 579-618.
• สำนักงานเลขาธิการสภาผู้แทนราษฎร. รายงานการประชุมสภาผู้แทนราษฎร ครั้งที่ 23 (สมัยสามัญ สมัยที่หนึ่ง) วันพฤหัสบดีที่ 2 พฤศจิกายน พุทธศักราช 2476 ณ พระที่นั่งอนันตสมาคม, หน้า 634-638.
• สำนักงานเลขาธิการสภาผู้แทนราษฎร. รายงานการประชุมสภาผู้แทนราษฎร ครั้งที่ 29 (สมัยสามัญ สมัยที่หนึ่ง) วันจันทร์ที่ 4 ธันวาคม พุทธศักราช 2476 ณ พระที่นั่งอนันตสมาคม, หน้า 759-782.
• สำนักงานเลขาธิการสภาผู้แทนราษฎร. รายงานการประชุมสภาผู้แทนราษฎร ครั้งที่ 30 (สมัยสามัญ สมัยที่หนึ่ง) วันพุธที่ 6 ธันวาคม พุทธศักราช 2476 ณ พระที่นั่งอนันตสมาคม, หน้า 783-794.