กบฏบวรเดช: การเมืองของประวัติศาสตร์และการต่อสู้ทางความคิด ตอนที่ 1

ภายหลังการอภิวัฒน์ พ.ศ. 2475 ไม่ถึง 1 ปี การเมืองในระบอบใหม่ของคณะราษฎรก็เกิดความขัดแย้งในระบอบรัฐสภาซึ่งเริ่มต้นจากกรณีการเสนอเค้าโครงการเศรษฐกิจของ หลวงประดิษฐ์มนูธรรม หรือ ปรีดี พนมยงค์ ที่ถูกโจมตีจากฝ่ายรัฐบาลฝั่งพระยามโนปกรณ์นิติธาดาและคณะราษฎรปีกอนุรักษนิยมว่ามีแนวคิดแบบลัทธิคอมมิวนิสต์จนนำไปสู่เหตุการณ์บานปลายด้วยการออกพระราชกฤษฎีกาปิดสภาผู้แทนราษฎรและงดใช้รัฐธรรมนูญบางมาตราเมื่อวันที่ 1 เมษายน พ.ศ. 2476 ต่อมาจึงได้ตราพระราชบัญญัติว่าด้วยคอมมิวนิสต์ พุทธศักราช 2476 ขึ้นเพื่อบีบบังคับให้ปรีดี เดินทางลี้ภัยออกนอกประเทศ 

 

 

 

จากเหตุการณ์ดังกล่าวส่งผลให้คณะราษฎรปีกก้าวหน้าและปีกทหารกลุ่มสำคัญไม่พอใจจึงร่วมก่อการโค่นล้มรัฐบาลของพระยามโนปกรณ์นิติธาดา ในวันที่ 20 มิถุนายน พ.ศ. 2476 และ พันเอก พระยาพหลพลพยุหเสนา ก็เข้ามาดำรงตำแหน่งนายกรัฐมนตรีพร้อมกับเชิญปรีดีกลับมารับตำแหน่งรัฐมนตรีในคณะรัฐบาล

 

 

การเปลี่ยนแปลงรัฐบาลของคณะราษฎรครั้งนี้เสมือนฟางเส้นสุดท้ายที่ปะทุให้กลุ่มปฏิปักษ์ของคณะราษฎรซึ่งเรียกตนเองว่า “คณะกู้บ้านกู้เมือง” วางแผนยึดอำนาจและล้มรัฐบาลของพันเอก พระยาพหลพลพยุหเสนานับตั้งแต่ช่วงปลายเดือนกรกฎาคม พ.ศ. 2476 โดยมีผู้นำคณะฯ คือ พลเอก พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าบวรเดช นายทหารอาวุโสที่มีบทบาทสำคัญท่านหนึ่งในสมัยสมบูรณาญาสิทธิราชย์[1] หากการครั้งนี้มีแนวคิดริเริ่มมาจากนายทหารหัวเมืองโดยเฉพาะในจังหวัดนครราชสีมา

เหตุการณ์ที่คณะราษฎรและคณะกู้บ้านกู้เมืองปะทะกันถึงขั้นนองเลือดระหว่างวันที่ 11-24 ตุลาคม พ.ศ. 2476 ถือเป็น “กบฏ” ครั้งแรกและยังเป็นความรุนแรงทางการเมืองครั้งใหญ่ครั้งแรกในประวัติศาสตร์การเมืองไทยอีกด้วยโดยมีนายทหารตำแหน่งสำคัญเสียชีวิตหลายนาย อาทิ พระยาศรีสิทธิสงคราม (ดิ่น ท่าราบ) เมื่อสิ้นสุดเหตุการณ์มีผู้เกี่ยวข้องถูกจับกุมราว 600 คน มีผู้ถูกส่งฟ้องศาลพิเศษจำนวน 346 คน และถูกตัดสินลงโทษจำนวน 250 คน รวมทั้งมีผู้ถูกปลดออกจากราชการจำนวน 117 คน[2]

การเมืองของประวัติศาสตร์และการต่อสู้ทางความคิด

เรื่องราวของ “กบฏบวรเดช” หรือ คณะกู้บ้านกู้เมือง เป็นการเมืองของประวัติศาสตร์นับตั้งแต่ชื่อเรียกเหตุการณ์จากทั้งสองฝ่ายโดยฝ่ายรัฐบาลพระยาพหลฯ ระบุในประกาศว่าเหตุการณ์ครั้งนี้คือ “กบฏ” นับตั้งแต่วันแรกๆ ที่มีการนองเลือด ส่วนฝ่ายของพระองค์เจ้าบวรเดช เรียกว่า คณะกู้บ้านกู้เมือง ซึ่งมีข้อเท็จจริงว่าเป็นเหตุการณ์ความรุนแรงทางการเมืองครั้งใหญ่และมีประชาชนในต่างจังหวัดร่วมสนับสนุนรัฐบาลพระยาพหลฯ ให้ปราบกบฏ

กระทั่งเมื่อก้าวสู่ทศวรรษ 2490-2510 ได้เกิดชุดคำอธิบายเหตุการณ์กบฏบวรเดช[3] ในทางบวกอย่างแพร่หลายจากผู้ที่อยู่ในเหตุการณ์ ผู้ที่อยู่ร่วมยุคสมัย และฝ่ายที่มีแนวคิดตรงข้ามกับคณะราษฎร อาทิ งานเขียนของ ม.ร.ว.นิมิตรมงคล นวรัตน  พระยาศราภัยพิพัฒ[4]  ร้อยโท จงกล ไกรฤกษ์  หลวงโหมรอนราญ[5]  หลุย คีรีวัต  พันเอก พระยาสุรพันธเสนี และ ม.จ.สิทธิพร กฤดากร รวมถึงมีงานศึกษาของนักวิชาการฝ่ายเสรีนิยม-อนุรักษนิยมที่มองในเชิงบวก ส่วนงานเขียนเกี่ยวกับกบฏบวรเดชในเชิงลบหรือแสดงข้อเท็จจริงจากฝ่ายคณะราษฎรได้ปรากฏในรูปแบบนวนิยายเรื่องลาก่อนรัฐธรรมนูญที่ประพันธ์โดยกุหลาบ สายประดิษฐ์[6]

การขยับเคลื่อนของความหมายและความรู้เรื่องกบฏบวรเดชในมิติต่างๆ นี้ กลายเป็นการเมืองของประวัติศาสตร์ที่เกิดขึ้นอย่างต่อเนื่อง อาทิ คำอธิบายสาเหตุสำคัญของการเกิดกบฏจากทัศนะของฝ่ายก่อการว่ามาจากการหวาดระแวงคอมมิวนิสต์และความไม่พอใจในการกลับเข้ามามีอำนาจทางการเมืองของปรีดี พนมยงค์ ในตำแหน่งรัฐมนตรีสมัยรัฐบาลพลเอก พระยาพหลฯ

 

 

ภาพรวมความไม่พอใจต่อปรีดีจากบรรดาทหารชั้นผู้น้อยตามหัวเมือง ทหารนอกประจำการ ข้าราชการ และชนชั้นนำที่มีบทบาทสมัยสมบูรณาญาสิทธิราชย์ ปรากฏทางข้อเขียนต่อสาธารณะครั้งแรกในเอกสารเรียน พันเอก พระยาพหลฯ ของพันเอก พระยาศรีสิทธิสงคราม สมาชิกคนสำคัญในกบฏบวรเดชเมื่อวันที่ 11 ตุลาคม พ.ศ. 2476 ซึ่งเป็นวันแรกของเหตุการณ์กบฏว่า

 

“ด้วยบรรดากองทหารบกซึ่งตั้งอยู่ตามจังหวัดต่างๆ รวมทั้งกองทหารบก ทหารเรือส่วนมากในพระนคร และทหารอากาศด้วย ได้ทราบพฤติการณ์ของรัฐบาลขณะนี้อย่างแน่ชัดว่า เพิกเฉย/ปล่อยให้คนพาลสันดานหยาบหมิ่นหลู่ดูแคลนพระบรมเดชานุภาพของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ซึ่งเป็นจอมทัพของเหล่าทหาร ปล่อยให้หนังสือพิมพ์ต่างๆ หลายฉะบับ ลงข้อความบริภาษพระราชกิติคุณอยู่แทบทุกวันโดยมิได้ติเตียนหรือปราบปรามลงโทษ…จึ่งเท่ากับว่าส่งเสริมช่วยทำลายรัฐธรรมนูญมาตรา 3 ซึ่งยกย่องพระมหากษัตริย์ไว้เป็นที่เคารพสักการะ ผู้ใดจะละเมิดมิได้…

ประกอบด้วยท่านได้จัดการเรียกหลวงประดิษฐ์มนูธรรมกลับคืนยังประเทศสยามโดยมิได้ซักฟอกให้ขาวสะอาดก่อน…จึงกระทำให้ประชาชนพลเมืองไม่ไว้วางใจคณะรัฐมนตรีของท่าน…แทนที่จะปราบคอมมิวนิสต์อันเป็นลัทธิที่โลกไม่นิยมนั้นเป็นลำดับไป…”[7]

 

ต่อมาทางร้อยเอก ขุนเริงรณชัย สมาชิกคณะกู้บ้านกู้เมืองได้ส่งจดหมายมาชี้แจงจุดประสงค์ของการก่อกบฏถึงพันเอก พระยาพหลฯ ในภายหลังเหตุการณ์ว่า

 

 

“ในที่นี้เกล้ากระกระผมพอจะกล่าวได้ว่า ข้อสำคัญที่ทำให้เกิดแตกร้าวอย่างใหญ่หลวงจนเป็นเหตุนองเลือดและต้องเสียชีวิตชนชาติเดียวกันคราวที่แล้วมานี้ เนื่องด้วยหลวงประดิษฐ์มนูธรรมกลับคืนดินแดนสยาม ซึ่งมีเสียงลือกันว่า จะได้เป็นรัฐมนตรี บางคนก็ว่าจะได้มีรัฐมนตรีว่าการกระทรวงมหาดไทย ฯลฯ เหล่านี้

ปวงชนต่างก็หวาดเกรงว่าจะบังเกิดลัทธิคอมมูนิสต์ยิ่งขึ้นความพรั่นกลัว ซึ่งกำลังระอุมาแล้วเป็นเวลานานเลยเกิดระเบิดขึ้นในที่สุด ด้วยความหมายที่จะปราบคอมมิวนิสต์นี้เอง…”

 

และข้อเขียนของชัยอนันต์ สมุทวณิช นักวิชาการรัฐศาสตร์ยังผลิตซ้ำถึงสาเหตุสำคัญนี้โดยอ้างอิงจดหมายของร้อยเอก ขุนเริงรณชัยไว้อีกครั้งว่า

 

“...ตามความรู้สึกส่วนตัวของขุนเริงรณชัย และที่ขุนเริงรณชัยอ้างว่าเป็นมูลเหตุจูงใจที่ทหารฝ่ายหัวเมืองคบคิดกันใช้กำลังข่มขู่ให้รัฐบาลแก้ไขเปลี่ยนแปลงสภาพการณ์ทางการเมืองในสมัยนั้น ได้แก่การเกรงกลัวอำนาจ และอิทธิพลของหลวงประดิษฐ์มนูธรรม

โดยเชื่อว่า ถ้าหลวงประดิษฐ์มนูธรรมเข้าร่วมในคณะรัฐมนตรีแล้ว จะเกิดการเปลี่ยนแปลงทางการเมืองในทางที่พวกทหารฝ่ายหัวเมืองไม่พึงประสงค์…”[8]

 

การเมืองของประวัติศาสตร์ของเหตุการณ์กบฏบวรเดชจากฝ่ายผู้ก่อการได้เกี่ยวโยงมาถึงปรีดี สืบเนื่องมาจากกรณีเสนอเค้าโครงการเศรษฐกิจและมีความเชื่อว่าปรีดีอยู่เบื้องหลังการฟ้องร้องพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวของถวัติ ฤทธิเดชจนกลายมาเป็นสาเหตุหลักที่ฝ่ายก่อกบฏอ้างถึงเพื่อก่อการ[9]

กบฏบวรเดช ยังถูกเสนอว่าไม่ใช่เป็นเพียงการต่อสู้ทางการเมืองด้วยความรุนแรงหรือเพียงเพื่อผลประโยชน์เท่านั้นแต่ยังเป็นการต่อสู้ทางปัญญาหรือต่อสู้กันทางความคิด[10] ต่อระบอบใหม่ของคณะราษฎร สถาบันการเมือง และการเมืองในระบบรัฐสภา ข้อที่เห็นเด่นชัดคือการเสนอหลักความมุ่งหมาย 6 ประการ[11] ของพระองค์เจ้าบวรเดช ถึงรัฐบาลฯ ในวันที่ 13 ตุลาคม พ.ศ. 2476 ผู้เขียนวิเคราะห์ว่าคล้ายเป็นการต่อสู้ทางความคิดกับหลัก 6 ประการของคณะราษฎร

พระองค์เจ้าบวรเดช ระบุเหตุผลไว้ในเอกสารฉบับนี้ว่าได้ทำการครั้งนี้เพื่อที่จะให้รัฐบาลจัดการความมั่นคงและความปลอดภัยของชาติบ้านเมือง ตามหลักความมุ่งหมายของกบฏบวรเดชโดยผู้เขียนขอคงตัวสะกดและวรรคตอนตามหลักฐานชั้นต้นไว้ดังต่อไปนี้

 

 

 

 

การต่อสู้ทางความคิดเป็นไปอย่างเข้มข้นเมื่อพันเอก พระยาพหลฯ ตอบกลับพระองค์เจ้าบวรเดช[12] ทันควันในวันเดียวกันกับที่ได้รับจดหมายระบุหลักความมุ่งหมาย 6 ประการข้างต้นโดยผู้เขียนขอคงตัวสะกดและวรรคตอนตามหลักฐานชั้นต้นไว้ดังนี้

 

 

นอกจากพันเอก พระยาพหลฯ จะตอบจดหมายของพระองค์เจ้าบวรเดชทุกประการแล้วคำตอบนี้ยังสะท้อนให้เห็นการแสดงออกถึงความจงรักภักดีในพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 7 ของทั้งสองฝ่ายซึ่งถือเป็นการเมืองในประวัติศาสตร์ที่สำคัญอย่างยิ่งอีกประการ ณ เวลานั้น

ปรีดี ทำอะไรในเหตุการณ์กบฏบวรเดช : ข้อมูลใหม่ของปรีดี พนมยงค์ เรื่องการตรวจรับโทรเลขช่วงกบฏบวรเดช

 

 

ปรีดีปรากฏชื่อในแถลงการณ์และประกาศเจตนารมณ์ของกบฏบวรเดชช่วงแรกๆ แต่ในระหว่างเหตุการณ์กลับแทบไม่มีข้อเขียนถึงว่าปรีดีมีบทบาทและหน้าที่อย่างไร จนเมื่อสืบค้นจากเอกสารชั้นต้นก็พบกับข้อมูลใหม่ที่ชี้ว่า ปรีดีมีหน้าที่ในตรวจรับโทรเลขและลงนามรับรองการจ่ายค่าโทรเลขซึ่งถือเป็นภารกิจสำคัญในยุคนั้น เนื่องจากทุกความเคลื่อนไหวทั้งการเมืองภายในและการเมืองระหว่างประเทศต้องติดต่อกันทางโทรเลข

ในระยะแรกของเหตุการณ์กบฏเมื่อวันที่ 13 ตุลาคม พ.ศ. 2476 (นับตามปฏิทินเก่า) ทางรัฐบาลพันเอก พระยาพหลฯ ได้สั่งให้กรมไปรษณีย์โทรเลขส่งคนไปประจำควบคุมสถานีวิทยุในพระบรมมหาราชวังเพื่อมิให้ส่งข่าวสารอันจะเป็นการก่อให้เกิดความไม่สงบหรือเป็นข่าวสารทางการทหารโดยขณะนั้นอยู่ภายใต้กฎอัยการศึกทางรัฐบาลจึงเห็นว่าไม่จำเป็นต้องขอรอกราบบังคมทูลเรียนพระราชปฏิบัติก่อน หากได้ถูกตอบกลับด้วยจดหมายสำนวนเผ็ดร้อนจากผู้สำเร็จราชการพระราชวังในวันถัดมา คือมีพระราชกระแสโปรดเกล้าฯ เรียนมาถึงพันเอก พระยาพหลฯ ว่า “การที่ส่งเจ้าพนักงานมาควบคุมการส่งโทรเลขในพระราชฐานเช่นนี้ ดูคล้ายกับรัฐบาลขาดความจงรักภักดีและแสดงความไม่ไว้วางใจในพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว”[13]

 

 

 

ขณะที่ข้อความในโทรเลขระหว่างเหตุการณ์กบฏบวรเดชนั้นประกอบไปด้วยรายงานสถานการณ์รายวัน การส่งข่าวถึงบุคคลที่เกี่ยวข้อง รวมถึงการตอบขอบใจเจ้าหน้าที่รัฐในจังหวัดต่างๆ ที่ช่วยปราบกบฏ ทั้งนี้ข้อความในโทรเลขที่เกี่ยวเนื่องกับการเมืองถือเป็นความลับซึ่งจะรู้กันเฉพาะผู้ฝากและผู้รับ ฉะนั้น การคัดโทรเลขหรือแปลงรหัสโทรเลขมาเป็นภาษาให้ทุกฝ่ายเข้าใจต้องใช้คนที่ไว้ใจได้ว่าจะไม่นำความที่รู้เห็นไปแพร่งพราย

ในช่วงเดือนกันยายนถึงตุลาคม พ.ศ. 2476 (นับตามปฏิทินเก่า) บันทึกว่ามีโทรเลขวันหนึ่งกว่า 500 ฉบับ และต้องใช้คนคัด 3 คนเป็นอย่างน้อย[14] ดังนี้ ภารกิจของปรีดี ในการตรวจรับโทรเลขช่วงกบฏบวรเดชจึงมีความสำคัญอย่างยิ่งต่อรัฐบาลและการศึกษาประวัติศาสตร์การเมืองไทย

เรื่องราวของกบฏบวรเดชตอนแรกได้สะท้อนให้เห็นการเมืองของประวัติศาสตร์และการต่อสู้ทางความคิดระหว่างคณะราษฎรและกบฏบวรเดชทางภูมิปัญญาซึ่งมีทั้งข้อมูลใหม่และเรียงร้อยจากหลักฐานทางประวัติศาสตร์เดิมในแง่มุมใหม่เพื่อชี้ให้เห็นการอธิบายประวัติศาสตร์ของทั้งสองฝ่ายอย่างรอบด้านภายใต้บริบททางการเมืองช่วง 1 ปี หลังการอภิวัฒน์ 2475

 

ภาพประกอบ : หอจดหมายเหตุแห่งชาติ ราชกิจจานุเบกษา และหนังสือสมุดภาพพระยาพหลพลพยุหเสนา ภาค 1 จัดพิมพ์โดยสำนักพิมพ์ต้นฉบับ

 

บรรณานุกรม

เอกสารชั้นต้น :

• ราชกิจจานุเบกษา. พระบรมราชโองการ ประกาศตั้งรัฐมนตรี หลวงประดิษฐ์มนูธรรม (ปรีดี พนมยงค์). ประกาศ ณ วันที่ 8 ตุลาคม พ.ศ. 2476. เล่มที่ 50 ตอน ๐ก. น. 595.
• ราชกิจจานุเบกษา. พระราชบัญญัติจัดตั้งศาลพิเศษ พุทธศักราช 2476. ประกาศ ณ วันที่ 30 ตุลาคม 2476 เล่ม 50, น. 624-626.
• สำนักหอจดหมายเหตุแห่งชาติ. สร 0201.1/5 กล่อง 5. การตรวจสอบโทรเลข โทรศัพท์ในระหว่างการมีกบฏ [12 ต.ค. 2476-5 ม.ค. 2476]
• สำนักหอจดหมายเหตุแห่งชาติ. สร 0201.1/7 กล่อง 5. หนังสือพิมพ์ต่างประเทศ ลงข่าวการกบฏและนักโทษการเมืองของสยาม [14 ต.ค. 2476-5 ม.ค. 2476]
• สำนักหอจดหมายเหตุแห่งชาติ. สร 0201.1.1/1. คำขอหรือคำขาดและคำแถลงการณ์หรือใบปลิวของพวกกบฏ [11-26 ต.ค. 2476]
• สำนักหอจดหมายเหตุแห่งชาติ. สร 0201.1/8. เบ็ดเตล็ด​ (ให้หลวงไพรีนำทหารอุดร​ รุกพวกกบฏ​ ฯลฯ)​ [15​ ต.ค.-10 ก.พ.​2476]

หนังสืออนุสรณ์งานศพ :

• อนุสรณ์งานศพพิมพ์เพื่อบรรณาการในงานพระราชทานเพลิงพระศพ พลเอกพระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าบวรเดช ณ เมรุวัดเทพศิรินทราวาส วันที่ 17 มีนาคม พ.ศ. 2497. พระนคร : ไทยหัตถการพิมพ์, 2497.
• อนุสรณ์ในงานพระราชทานเพลิงศพ พันตำรวจโท หลวงโหมรอนราญ (ตุ๊ ปาลกะวงศ์ ณ อยุธยา) ณ เมรุวัดตรีทศเทพ วันเสาร์ ที่ 5 กุมภาพันธ์ 2520. กรุงเทพฯ: บุญส่งการพิมพ์, 2520.

 หนังสือภาษาไทย :

• คณะกรมอากาศยาน, กองบินช่วยทำการปราบกบฏระหว่างวันที่ 17 ตุลาคม ถึง 4 พฤศจิกายน พ.ศ. 2476, (พระนคร : วัฒนะผล, 2476)
• จรูญ กุวานนท์, เลือดหยดแรกของประชาธิปไตย, (พระนคร : สหกิจ, 2493)
• ชาตรี ประกิตนนทการ, ศิลปะ-สถาปัตยกรรมคณะราษฎร สัญลักษณ์ทางการเมืองในเชิงอุดมการณ์ พิมพ์ครั้งที่ 2, ฉบับปรับปรุง, (กรุงเทพฯ: มติชน, 2563)
• ธงชัย ลิขิตพรสวรรค์. บรรณาธิการ, สมุดภาพพระยาพหลพลพยุหเสนา ภาค 2 : ปราบกบฏ พ.ศ. 2476, (กรุงเทพฯ: ต้นฉบับ, 2558)
• ธำรงศักดิ์ เพชรเลิศอนันต์, “ข้ออ้าง” การปฏิวัติ-รัฐประหาร ในการเมืองไทยสมัยใหม่ พิมพ์ครั้งที่ 2, (กรุงเทพฯ: มูลนิธิโครงการตำราสังคมศาสตร์และมนุษยศาสตร์, 2561)
• ณัฐพล ใจจริง, กบฏบวรเดช เบื้องแรกปฏิปักษ์ปฏิวัติสยาม 2475, (กรุงเทพฯ: ศิลปวัฒนธรรม, 2559)
• สุธาชัย ยิ้มประเสริฐ, แผนชิงชาติไทย ว่าด้วยรัฐและการต่อต้านรัฐ สมัยจอมพล ป. พิบูลสงคราม ครั้งที่สอง (พ.ศ. 2491-2500) พิมพ์ครั้งที่ 3, (กรุงเทพฯ: 6 ตุลารำลึก, 2553)

บทความในหนังสือและวารสาร :

• นครินทร์ เมฆไตรรัตน์, “กบฏบวรเดช: การเมืองของประวัติศาสตร์และประวัติศาสตร์ของการเมือง,” วารสารธรรมศาสตร์  13, 1 (มีนาคม 2527) : 92-118.

วิทยานิพนธ์ :

• นิคม จารุมณี. กบฏบวรเดช พ.ศ. 2476. วิทยานิพนธ์อักษรศาสตร์มหาบัณฑิต สาขาวิชาประวัติศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย, 2519.
• ภูธร ภูมะธน. ศาลพิเศษ พ.ศ. 2476 พ.ศ. 2478 และ พ.ศ. 2481. วิทยานิพนธ์อักษรศาสตรมหาบัณฑิต จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย, 2521.

สื่ออิเล็กทรอนิกส์ :

• ชาญวิทย์ เกษตรศิริ. (11 ตุลาคม 2564). กบฏบวรเดช ตุลาคม 2476.
• สุพจน์ ด่านตระกูล. (11 ตุลาคม 2564). ขบถศักดินา...ขบถบวรเดช.
• เสมียนนารี. (4 กรกฎาคม 2565). บทบาทพลเมืองสยาม ในการปราบกบฏบวรเดช 2476.
• อรุณ เวชสุวรรณ. (18 ตุลาคม 2564). ความเปลี่ยนแปลงของพระบรมวงศานุวงศ์ หลังเหตุการณ์ “ขบถบวรเดช”.