1 ปี หลังการอภิวัฒน์ : การเสนอความคิดเศรษฐกิจของปรีดี พนมยงค์ ในระบบรัฐสภา

“(คำชี้แจงเค้าโครงการเศรษฐกิจ) ตามหลักของข้าพเจ้านั้นเป็นลัทธิหลายอย่างที่ได้เลือกคัดเอาที่ดีมาปรับปรุงให้สมกับฐานะของประเทศสยาม แต่เหตุสำคัญอาศัยหลักโซเชียลลิสม์ไม่ใช่คอมมิวนิสม์”

นายปรีดี พนมยงค์,
รายงานการประชุมกรรมานุการพิจารณาเค้าโครงการเศรษฐกิจ ครั้งที่ 1,
12 มีนาคม พุทธศักราช 2475.

 

1 ปีหลังการอภิวัฒน์สยาม รัฐบาลแรกในระบอบรัฐธรรมนูญได้จัดการปกครองภายใต้ปฐมรัฐธรรมนูญคือ พระราชบัญญัติธรรมนูญการปกครองแผ่นดินสยามชั่วคราว พ.ศ. 2475 ประกาศใช้ ณ วันที่ 27 มิถุนายน พ.ศ. 2475 ให้มีสภาผู้แทนราษฎรระยะแรกประกอบด้วยสมาชิกที่ตั้งขึ้นจำนวน 70 นาย และมีการตั้งคณะกรรมการราษฎร 14 นาย สมาชิกสภาผู้แทนราษฎรเสนอให้ พระยามโนปกรณ์นิติธาดา เป็นประธานคณะกรรมการราษฎร สภาผู้แทนราษฎรตามระบอบใหม่นี้ได้ปกครองโดยยึดหลัก 6 ประการของคณะราษฎร และผู้แทนราษฎรต้องกล่าวคำปฏิญาณตามหลักนี้ตั้งแต่ในการประชุมสภาผู้แทนครั้งแรกเมื่อวันที่ 28 มิถุนายน พ.ศ. 2475 ซึ่งหลักข้อที่ 3 คือ “จะต้องบำรุงความสมบูรณ์ของราษฎรในทางเศรษฐกิจ โดยรัฐบาลใหม่จะจัดหางานให้ราษฎรทำ จะวางโครงการเศรษฐกิจแห่งชาติ ไม่ปล่อยให้ราษฎรอดอยาก” จากเบื้องแรกในระบอบประชาธิปไตยจะเห็นได้ว่านโยบายเศรษฐกิจเป็นสิ่งที่คณะราษฎรให้ความสำคัญอย่างยิ่ง

บทความนี้จึงขอเสนอความคิดเศรษฐกิจของนายปรีดี พนมยงค์ ผู้นำฝ่ายพลเรือนและสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรชุดแรก นับตั้งแต่เดือนสิงหาคม พ.ศ. 2475 ถึงมีนาคม พ.ศ. 2475 (นับตามปฏิทินเก่า) ผ่านหลักฐานทางประวัติศาสตร์และอัตชีวประวัติ ได้แก่ คำชี้แจงเค้าโครงการเศรษฐกิจ, รายงานการประชุมสภาผู้แทนราษฎร และ รายงานการประชุมกรรมานุการพิจารณาเค้าโครงการเศรษฐกิจ ซึ่งแสดงให้เห็นทัศนะของนายปรีดี และรัฐบาลคณะราษฎรต่อการแก้ไขปัญหาเศรษฐกิจเพื่อประโยชน์แก่ราษฎรสยาม แม้ว่าภายหลังการเสนอเค้าโครงการเศรษฐกิจจะเกิดความขัดแย้งทางการเมืองจนมีการปิดสภาฯ และส่งผลให้นายปรีดีต้องถูกเนรเทศ หากในเวลาต่อมาได้เกิดการค้นคว้า ศึกษา อ่านใหม่รวมทั้งปรับปรุงเค้าโครงการเศรษฐกิจบางเรื่องให้เป็นนโยบายของรัฐบาล[1]

 

ก่อนการอภิวัฒน์สยาม : ต้นกำเนิดความรู้นิติศาสตร์และเศรษฐศาสตร์การเมืองของปรีดี พนมยงค์

ราวหนึ่งปีหลังจากเดือนสิงหาคม พ.ศ. 2463 ที่นายปรีดีสอบไล่ได้เนติบัณฑิตแล้วก็ได้รับการคัดเลือกจากกระทรวงยุติธรรมให้ทุนไปศึกษาวิชากฎหมาย ณ ประเทศฝรั่งเศส โดยเริ่มต้นศึกษาภาษาฝรั่งเศสและความรู้ทั่วไปที่วิทยาลัยก็อง (Lycée de Caen) จนได้รับประกาศนียบัตรการศึกษาก่อนระดับอุดมศึกษา (le baccalauréat) และศึกษาพิเศษจากอาจารย์เลอบอนนัวส์ (Lebonnois) ผู้สอนวิชาประวัติศาสตร์และดำรงตำแหน่งเลขาธิการสถาบันครุศาสตร์ระหว่างประเทศ (L’institut pédagogique international) ซึ่งเป็นสถาบันสอนภาษาฝรั่งเศสสำหรับชาวต่างชาติ

 

 

ใน พ.ศ. 2464 นายปรีดีเข้าศึกษากฎหมายที่มหาวิทยาลัยก็อง (Université de Caen) ซึ่งเป็นปริญญาของรัฐชั้นที่ 1 และใช้เวลาเรียน 2 ปี มีวิชาที่ต้องเรียนในปีแรก ได้แก่ วิชาพงศาวดารกฎหมาย หรือวิชาประวัติศาสตร์กฎหมาย วิชากฎหมายโรมันว่าด้วยบุคคล ทรัพย์และมรดก และวิชาเศรษฐวิทยาโดยการสอบนั้นมีทั้งข้อเขียนและสอบปากเปล่า

1 ปีถัดมาเมื่อ พ.ศ. 2465 นายปรีดีเลื่อนชั้นสู่การเรียนปีที่ 2 และเรียนวิชาสำคัญทางกฎหมายมหาชนเพิ่มขึ้น อาทิ วิชากฎหมายโรมันว่าด้วยหนี้ กฎหมายลักษณะปกครองท้องที่หรือกฎหมายปกครอง กระทั่งเดือนมิถุนายน พ.ศ. 2466 นายปรีดีก็สอบไล่ผ่านชั้นปีที่ 2 ด้วยเกียรตินิยมดีมาก (Mention Très bien) และได้รับรางวัลชมเชยจากการกล่าวปาฐกถาเรื่องตำรวจชาวนา แล้วสอบไล่ได้ปริญญารัฐเป็น “บาเชอลิเอร์” กฎหมาย (Bachelier en Droit)

ต่อมาจึงเข้าศึกษาในชั้นลิซองซิเอ (Licencié en droit) หรือปริญญาของรัฐชั้นที่ 2 โดยเรียนต่อเนื่องเป็นชั้นปีที่ 3 และต้องเรียนตัวบทเข้มข้นขึ้น อาทิ วิชากฎหมายพาณิชย์ วิชากฎหมายการคลัง เมื่อสอบผ่านปีที่ 3 นายปรีดีก็ได้รับปริญญา Licencié en droit หรือปริญญานิติศาสตรบัณฑิต

จากนั้นใน พ.ศ. 2467 นายปรีดีก็ย้ายจากเมืองก็อง (Caen) เข้ามาศึกษากฎหมายระดับปริญญาเอกในปารีส ตามหลักสูตรนี้ต้องเรียนเนื้อหา 2 ภาคการศึกษา โดยในภาคการศึกษาที่ 1 มีเรียน 4 วิชา ได้แก่ วิชาพงศาวดารกฎหมายอย่างพิศดาร วิชาแปลและวินิจฉัยกฎหมายโรมัน ส่วนอีก 2 วิชาคือ วิชากฎหมายโรมันอย่างพิสดารและวิชากฎหมายโรมันอย่างลึกซึ้ง และในภาคการศึกษาที่ 2 ได้ศึกษากฎหมายเปรียบเทียบในสาขาต่างๆ และภาคการศึกษาที่ 3 เริ่มต้นเขียนวิทยานิพนธ์

จนกระทั่ง พ.ศ. 2469 นายปรีดีก็สำเร็จการศึกษาระดับปริญญาดุษฎีบัณฑิตของรัฐ ด้วยหัวข้อวิจัยเรื่อง Du sort des Sociétés de Personnes en cas de Décès d’un Associé : Étude de droit français et de droit comparé หรือสถานะของห้างหุ้นส่วนในกรณีผู้เป็นหุ้นส่วนคนหนึ่งถึงแก่ความตาย : ศึกษากฎหมายฝรั่งเศสและกฎหมายเปรียบเทียบ

ช่วงการเรียนยังประเทศฝรั่งเศสนี้เอง คือต้นกำเนิดความรู้ทางเศรษฐศาสตร์การเมืองของนายปรีดีที่สืบเนื่องมาจากพื้นฐานความสนใจปัญหาเศรษฐกิจโดยเฉพาะปัญหาชาวนาจากประสบการณ์ช่วยบิดาทำนาในวัยเยาว์ ณ จังหวัดพระนครศรีอยุธยา ผนวกกับบริบทหลังสงครามโลก ครั้งที่ 1 ทั้งสองเหตุการณ์จึงมีส่วนผลักดันให้นายปรีดีสนใจเรียนเศรษฐศาสตร์การเมืองและบ่มเพาะความรู้เกี่ยวกับเศรษฐกิจจนสอบผ่านได้รับประกาศนียบัตรการศึกษาชั้นสูงทางเศรษฐกิจการเมือง (Diplôme d’Études Supérieures d’Économie politique)

ส่วนรายวิชาเศรษฐศาสตร์การเมืองที่นายปรีดีเคยเรียนอาทิ วิชาเศรษฐศาสตร์พิสดาร วิชาประวัติศาสตร์ลัทธิเศรษฐกิจ วิชากฎหมายและวิทยาศาสตร์การคลัง วิชากฎหมายและวิชาวิทยาศาสตร์การแรงงาน รวมทั้งวิชาที่เกี่ยวข้องกับระบบเศรษฐกิจสังคมนิยมและการจัดทำแผนเศรษฐกิจซึ่งทำให้นายปรีดีมีความรู้เกี่ยวกับระบบเศรษฐกิจการเมืองหลายรูปแบบ[2]

การศึกษานิติศาสตร์และเศรษฐศาสตร์การเมือง[3] ของนายปรีดีที่ไล่เรียงตามลำดับเวลาและรายวิชาที่เรียนข้างต้นแสดงให้เห็นว่าชุดความรู้นี้มีคุณูปการสำคัญทั้งต่อการอภิวัฒน์สยาม การเสนอนโยบายทางเศรษฐกิจการเมือง และการก่อตั้งมหาวิทยาลัยวิชาธรรมศาสตร์และการเมืองในเวลาต่อมา

 

หลักฐานประวัติศาสตร์ของการเสนอความคิดเศรษฐกิจของปรีดี พนมยงค์ ในระบบรัฐสภา

การแก้ไขปัญหาเศรษฐกิจที่ตกค้างมาจากระบอบเก่าของคณะราษฎรเริ่มขึ้นตั้งแต่สองสัปดาห์แรกหลังการอภิวัฒน์ โดยในเดือนกรกฎาคม พ.ศ. 2475 ได้ลดภาษีที่ดินสำหรับปลูกข้าวลง 50 เปอร์เซ็นต์ ยกเลิกการเก็บภาษีอากรบางประเภท ประกาศพระราชบัญญัติยกเลิกอากรนาเกลือ ประกาศพระราชบัญญัติยกเลิกภาษีสมพัตสร ปรับปรุงภาษีการธนาคารและประกันภัย ประกาศลดพิกัดเก็บเงินค่านา ลดภาษีโรงเรียนในที่ดิน ประกาศพระราชบัญญัติว่าด้วยการยึดทรัพย์สินของกสิกร การลดและเลิกอัตราเก็บเงินค่าสวน การออกพระราชบัญญัติห้ามเรียกดอกเบี้ยเกินอัตรา และพระราชบัญญัติสำนักงานจัดหางาน เป็นต้น แต่ยังไม่มีการจัดทำโครงการเศรษฐกิจตามหลักข้อที่ 3 ในหลัก 6 ประการ[4]

 

กระทั่งในการประชุมสภาผู้แทนราษฎร เมื่อวันที่ 26 สิงหาคม พ.ศ. 2475 มีนายบรรจง ศรีจรูญ สมาชิกสภาผู้แทนราษฎรตั้งกระทู้ถามเรื่อง รัฐบาลได้ทำอะไรเพื่อฟื้นฟูเศรษฐกิจแห่งชาติว่า

 

“ตามที่เราได้ประกาศไว้ว่า เราจะพยายามฟื้นฟูเศรษฐกิจแห่งชาติและหางานให้ราษฎรได้มีงานทำนั้น บัดนี้เราได้ทำอะไรไว้แล้วบ้าง เพราะเท่าที่ประชุมกันนี้ส่วนมากเกี่ยวด้วยเรื่องกฎหมาย มองไม่เห็นว่ากฎหมายจะฟื้นฟูเศรษฐกิจแห่งชาติได้ จึ่งอยากขอให้ประธานคณะกรรมการราษฎรแถลงในที่ประชุมนี้”

 

พระยามโนปกรณ์นิติธาดา ประธานคณะกรรมการราษฎรจึงแถลงว่าไม่ได้ลืมคำประกาศที่ให้ไว้ว่าตั้งใจจะช่วยเหลือราษฎร และการออกกฎหมายก็คือการช่วยเหลือราษฎรด้วยอำนาจทางกฎหมาย เช่น การยกเลิกภาษีอากรต่างๆ ส่วนแนวคิดทางเศรษฐกิจที่กำลังเริ่มวางโครงการฯ ได้แก่ สหกรณ์และอุตสาหกรรม เช่น โรงทำน้ำตาล แต่ยังทำ reseach work ไม่เสร็จจึงมองว่าไม่ควรประกาศโครงการเศรษฐกิจที่ยังอยู่ระหว่างดำเนินการต่อราษฎร

 

 

การถกเถียงในรัฐสภาในระยะแรกของระบอบใหม่เป็นไปอย่างแหลมคม ไม่เพียงในแง่ของนโยบายแต่ในทางทฤษฎีเศรษฐกิจการเมืองก็มีการกล่าวถึงไว้ในสภาฯ อาทิ นายจรูญ สืบแสง หนึ่งในสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรเสนอเรื่องเศรษฐกิจและการเมืองทางทฤษฎีไว้ว่า

 

“การกระทำของเราเมื่อคิดไปมี 2 ทาง ซึ่งเกี่ยวกับกฎหมายและเศรษฐกิจ คือเราอาจจะทำให้มีโปลิติกมากในทางเอเคโนมิก หรือทำให้มีเอโคโนมิกมากในทางโปลิติก แต่ในทางที่ถูกเราควรดำเนิรการให้มีเอโคโนมิกมากในทางโปลิติก ไม่ใช่ให้มีโปลิติกมากในทางเอโคโนมิก”

 

แม้ว่าสองเดือนแรกของรัฐบาลคณะราษฎรยังไม่มีโครงการเศรษฐกิจที่ประกาศใช้แต่มีการเสนอแผนเศรษฐกิจจากสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรชุดแรก อาทิ โครงการเศรษฐกิจของนายมังกร สามเสน ซึ่งมีอาชีพเดิมคือพ่อค้าโดยได้เสนอโครงการเศรษฐกิจที่เกี่ยวกับเศรษฐกิจในทางมหภาค ภาษีธนาคาร และโครงการที่เกี่ยวกับอุตสาหกรรมที่มีผลต่อพ่อค้า นายทุน รวมถึงชาวนา

นายมังกรเสนอให้มีการตั้งสภาบำรุงเศรษฐกิจแห่งชาติที่มีเสนาบดีทุกกระทรวงเป็นกรรมการ มีสมุหเทศาภิบาลทุกมณฑลเป็นกรรมการ ทั้งเสนอให้เชิญอธิบดีที่ดำเนินงานเกี่ยวกับเศรษฐกิจและพ่อค้าคนสำคัญเป็นกรรมการโดยให้ผู้ที่มีความรู้พิเศษในเรื่องการต่างประเทศ เศรษฐกิจ และการเงินเป็นกรรมการที่ปรึกษา โดยนายมังกรยังแนะนำให้คณะกรรมการราษฎรร่างพระราชบัญญัติสภาการเศรษฐกิจแห่งชาติ อัญเชิญพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 7 ทรงดำรงตำแหน่งนายกกิตติมศักดิ์ของสภาฯ นี้ด้วยเหตุผลว่าต้องการให้เป็นที่นิยมและเชื่อถือของคนทั่วไป

 

 

ข้อถกเถียงเรื่องโครงการเศรษฐกิจในรัฐบาลคณะราษฎรเริ่มจากการเสนอโครงการเศรษฐกิจของนายมังกรเป็นครั้งแรก โดยนายปรีดีได้แสดงทัศนะทางเศรษฐกิจของตนต่อโครงการเศรษฐกิจนี้ไว้เป็นครั้งแรกในรัฐสภาด้วยเช่นกันว่า

 

 

นายปรีดีชี้แจงทั้งเรื่องโครงการเศรษฐกิจของนายมังกรและแผนการทำงานด้านเศรษฐกิจของรัฐบาลคณะราษฎรอย่างละเอียดโดยกล่าวถึงโครงการเศรษฐกิจที่คณะราษฎรกำลังคิดไว้ว่า

 

 

และเปรียบเทียบการออกแบบสถาบันการเมืองภายหลังการอภิวัฒน์ของคณะราษฎรกับประเทศอื่นไว้ด้วยว่า

 

 

จากเสียงเรียกร้องของสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรให้รัฐบาลกำหนดโครงการเศรษฐกิจขึ้น ทางรัฐบาลจึงมีมติมอบหมายให้นายปรีดีเป็นผู้ร่างโครงการเศรษฐกิจเสนอรัฐบาล[6] เมื่อนายปรีดีจัดทำคำชี้แจงเค้าโครงการเศรษฐกิจเสร็จจึงนำไปมอบแก่พระยามโนปกรณ์นิติธาดา ประธานคณะกรรมการราษฎรหรือนายกรัฐมนตรีในสมัยนั้นให้นำเสนอต่อที่ประชุมคณะรัฐมนตรี เพื่อพิจารณารับรองก่อนเข้าที่ประชุมสภาผู้แทนราษฎร

การประชุมเรื่องคำชี้แจงเค้าโครงการเศรษฐกิจของนายปรีดีมีขึ้นสองครั้ง ดังนี้

การประชุมเค้าโครงการเศรษฐกิจ ครั้งที่ 1 เมื่อพระยามโนปกรณ์นิติธาดาได้รับคำชี้แจงเค้าโครงการเศรษฐกิจของนายปรีดีราวเดือนกุมภาพันธ์ พ.ศ. 2475 (นับตามปฏิทินเก่า) ก็เรียกประชุมคณะรัฐมนตรีบางคนอย่างไม่เป็นทางการและไม่ครบองค์ประชุมฯ หลังการหยั่งเสียงและถกเถียงแล้ว ปรากฏผลว่าพระยามโนปกรณ์นิติธาดา, พระยาศรีวิสารวาจา และพระยาราชวังสัน ไม่เห็นด้วยกับคำชี้แจงเค้าโครงการเศรษฐกิจของนายปรีดีจึงเก็บร่างฯ นี้ไว้ และเมื่อวันที่ 9 มีนาคม พ.ศ. 2475 (นับตามปฏิทินเก่า) คณะรัฐมนตรีจึงประชุมปรึกษากันเพื่อลงมติให้ตั้งกรรมาธิการพิจารณาคำชี้แจงเค้าโครงการเศรษฐกิจ โดยให้นายปรีดีเข้าชี้แจ้งและนำเสนอในวันที่ 12 มีนาคม พ.ศ. 2475 (นับตามปฏิทินเก่า)[7]

 

 

 

จากการที่พระยามโนปกรณ์นิติธาดาอุบเงียบคำชี้แจงเค้าโครงการเศรษฐกิจของนายปรีดีจนเกิดทั้งข่าวลือว่านายปรีดีเป็นคอมมิวนิสต์ และหนังสือพิมพ์กับทางการเริ่มหวาดระแวงสิ่งพิมพ์เกี่ยวกับลัทธิโซเชียลิสม์ด้วยการเหมารวมว่าคือแนวทางคอมมิวนิสต์ ทั้งที่ในข้อเท็จจริงแล้ว แนวทางคอมมิวนิสต์ แนวคิดโซเซียลิสม์ และแนวคิดเศรษฐศาสตร์การเมือง ในคำชี้แจงเค้าโครงการเศรษฐกิจของนายปรีดีนั้นเป็นแนวคิดและแนวทางที่มีความแตกต่างกันอยู่[9]

 

 

ความระแวงของทางการต่อแนวทางคอมมิวนิสต์ ภายหลังการเสนอคำชี้แจงเค้าโครงการเศรษฐกิจของนายปรีดีปรากฏครั้งแรกจากกรณีที่นายสงวน ตุลารักษ์ สมาชิกสภาผู้แทนราษฎรได้แปลหนังสือขายดีของอังกฤษ เรื่อง ลัทธิโซเชียลิสม์ หมายความว่าอะไร ของ เจ. ดับลิว. นีสซอว์ ออกจำหน่ายราคาเล่มละ 5 สตางค์ และขายดีในตลาดหนังสือ ในบทความของนายสงวนเสนอว่าลัทธิโซเชียลิสม์เป็นลัทธิหนึ่งในการปกครองแบบรัฐธรรมนูญ ซึ่งระยะแรกไม่ได้มีคำสั่งห้ามขาย

 

 

แต่ต่อมาปรากฏว่า ม.จ.สุรวุฒิ เทวกุล ผู้บังคับกองตำรวจ จังหวัดสมุทรสาคร มีคำสั่งห้ามร้านหนังสือไม่ให้จำหน่ายหนังสือเล่มนี้อีก ส่งผลให้นายสงวนทำรายงานขึ้นกราบเรียนรัฐมนตรีว่าการกระทรวงมหาดไทยและอธิบดีกรมตำรวจขอให้ไต่สวนและระงับคำสั่งนั้นเสียเพราะตนได้รับความเสียหาย โดยนายสงวนชี้แจงเหตุผลว่า “หนังสือนั้นเปนเรื่องปรุงแต่งความรู้ตามรัฐธรรมนูญมาตรา 13 เท่านั้น หาได้ผิดกฎหมายไม่”[10] เรียกได้ว่า ข่าวลือเกี่ยวกับคำชี้แจงเค้าโครงการเศรษฐกิจของนายปรีดีเริ่มส่งผลต่อทางการและนายสงวน ผู้ที่ถูกทางการมองว่าเป็นลูกศิษย์ของนายปรีดี[11] นับจากนี้เกมการเมืองเรื่องเค้าโครงการเศรษฐกิจจึงได้เปิดฉากขึ้น

ในวันเดียวกันกับที่หนังสือพิมพ์ศรีกรุงลงข่าวนี้ก็ได้มีการประชุมสภาผู้แทนราษฎรขึ้น โดยนายจรูญ สืบแสง สมาชิกสภาผู้แทนราษฎร ได้กล่าวต่อที่ประชุมฯ ถึงเรื่องการเร่งรัดให้มีโครงการเศรษฐกิจและสะท้อนความไม่ลงรอยทางหลักการในเบื้องต้น

 

 

และนายปรีดีได้กล่าวตอบเรื่องนโยบายเศรษฐกิจทิ้งท้ายว่า เรื่องนโยบายเศรษฐกิจได้ตกลงกันจะประชุมฯ ในวันอาทิตย์ที่ 12 มีนาคม พ.ศ. 2475 (นับตามปฏิทินเก่า) โดยขอให้มีการประชุมฯ เสียก่อน[12]

การประชุมเค้าโครงการเศรษฐกิจ ครั้งที่ 2 แต่เป็นการประชุมกรรมานุการพิจารณาเค้าโครงการเศรษฐกิจอย่างเป็นทางการ ครั้งที่ 1 ในวันอาทิตย์ที่ 12 มีนาคม พุทธศักราช 2475 (นับตามปฏิทินเก่า) โดยเปิดการประชุมเวลา 8.20 น. มีผู้เข้าประชุมคือ กรรมาธิการพิจารณาโครงการเศรษฐกิจจำนวน 14 ราย ตามที่ตั้งขึ้น ในการประชุมฯ ครั้งที่ 1 จากเอกสารคำชี้แจงเค้าโครงการเศรษฐกิจประกอบการประชุมฯ นายปรีดีได้แถลงที่มาและข้อควรระลึกแสดงทัศนะของนายปรีดีไว้ ซึ่งมักจะถูกมองข้ามและไม่มีผู้อ่านมากนักจึงขอนำเสนออย่างละเอียดตามต้นฉบับดังนี้

 

 

“ข้อที่ควรระลึกในการอ่านคำชี้แจงนี้

 

การประชุมกรรมานุการพิจารณาเค้าโครงการเศรษฐกิจ ครั้งที่ 1 ประกอบด้วยกรรมาธิการพิจารณาโครงการเศรษฐกิจของนายปรีดี จำนวน 14 ราย ได้แก่ พระยามโนปกรณ์นิติธาดา, พระยาศรีวิสารวาจา, นายพลเรือโท พระยาราชวังสัน, นายพันเอก พระยาทรงสุรเดช, หลวงประดิษฐ์มนูธรรม, หลวงเดชสหกรณ์, นายประยูร ภมรมนตรี, นายแนบ พหลโยธิน, หม่อมเจ้าสกลวรรณกร วรวรรณ, หลวงเดชาติวงศ์วรารักษ์, หลวงคหกรรมบดี, นายทวี บุณยเกตุ, นายวิลาศ โอสถานนท์ และหลวงอรรถสารประสิทธิ์ เป็นเลขานุการ

นายปรีดีเปิดการประชุมด้วยการแถลงว่า

 

 

ในการประชุมฯ พิจารณาเกี่ยวกับคำชี้แจงเค้าโครงการเศรษฐกิจของนายปรีดีครั้งนี้ มีการถกถามเรื่องสำคัญ 3 ประการ ได้แก่ แนวคิดและทฤษฎีการเมืองของเค้าโครงการเศรษฐกิจ, การปฏิรูปกรรมสิทธิ์ในที่ดิน และการสหกรณ์ ซึ่งผู้เขียนจะนำเสนอความคิดของนายปรีดีในสองประการแรก เพราะเป็นข้อกล่าวหาหลักว่านายปรีดีเป็นคอมมิวนิสต์รวมทั้งปรากฏในพระบรมราชวินิจฉัยฯ เวลาต่อมา

 

ประการที่ 1 แนวคิดและทฤษฎีการเมืองของเค้าโครงการเศรษฐกิจ

 

 

นายปรีดีเสนอว่า แนวคิดและทฤษฎีการเมืองของเค้าโครงการเศรษฐกิจนั้น “ไม่ใช่หลักคอมมิวนิสม์ เรามีทั้งแคปิตัลลิสม์ และโซเชียลิสม์รวมกัน…ไม่ถือหลักอะไรโดยเฉพาะ อะไรดีก็เลือกเอามา” โดยตอบข้อซักถามของพระยาราชวังสันว่า

 

พระยาราชวังสัน : ตามหนังสือโครงการที่ข้าพเจ้าได้อ่านนั้นเป็นหนังสือ ideal ข้าพเจ้าก็นิยมหลักนี้ แต่การทำนั้นอีกอย่างหนึ่ง ซึ่งต้องวิเคราะห์ detail เป็นเรื่องๆ ไป หลักการเก่าซึ่งรัฐบาลเก่าทำหรือที่ชุดนี้ทำก็ดี แม้เขาจะไม่ระบุชื่อ แต่ความจริงแบบโซเชียลิสม์ที่จริงหลักการก็ควรเป็นเช่นนั้น เพราะแคปิตัลลิสม์เป็นชาวต่างประเทศส่วนมาก ในปริ๊นซิเปิลข้าพเจ้าไม่คัดค้าน แต่ยังขาดรายละเอียดคือวิธีปฏิบัติ

หลวงประดิษฐ์มนูธรรม (ปรีดี พนมยงค์) : ตามหลักของข้าพเจ้านั้น เป็นลัทธิหลายอย่างที่ได้เลือกคัดเอาที่ดีมาปรับปรุงให้สมกับฐานะของประเทศสยาม แต่เหตุสำคัญอาศัยหลักโซเชียลลิสม์ไม่ใช่คอมมิวนิสม์ คือถือว่ามนุษย์ที่เกิดมาย่อมต้องเป็นเจ้าหนี้และลูกหนี้ต่อกัน เช่นคนจนนั้น เพราะฝูงชนทำให้จนก็ได้ คนเคยทอผ้าด้วยฝีมือครั้นมีเครื่องจักรแข่งขัน คนที่ทอด้วยมือต้องล้มเลิก หรือคนที่รวยเวลานี้ ไม่ใช่รวยเพราะแรงงานของตนเลย เช่น ผู้ที่มีที่ดินมากคนหนึ่งในกรุงเทพฯ ซึ่งเดิมมีราคาน้อย ภายหลังที่ดินมีราคาแพง สร้างตึกสูงๆ ดังนี้ ราคาที่ดินแพงเนื่องจากฝูงชนไม่ใช่เพราะการกระทำของคนนั้น ฉะนั้นจึงถือว่ามนุษย์ต่างมีหนี้ตามธรรมจริยาต่อกัน จึงต้องร่วมประกันภัยต่อหน้า และร่วมกันในการประกอบเศรษฐกิจ…

ม.จ.สกลวรรณากร วรวรรณ : คนที่มีที่ดินรวยๆ มีไม่กี่คน

หลวงประดิษฐ์มนูธรรม (ปรีดี พนมยงค์) : คนของเราเวลานี้เปรียบเหมือนเด็ก รัฐบาลต้องนำโดยบังคับในทางตรงหรือในทางอ้อม ให้ขะมักเขม้นประกอบการเศรษฐกิจ ถ้าเราทำตามแบบเก่า การเปลี่ยนแปลงการปกครองคราวนี้ไม่มีประโยชน์ เพราะเราไม่ทำสาระสำคัญ คือแก้ความฝืดเคืองของราษฎร แบบที่เราต้องเดินนั้น ต้องเดินอย่างอาศัยหลักวิชา อาศัยแผน อาศัยโครงการ วิธีโซเชียลิสม์เป็นวิธีวิทยาศาสตร์โดยแท้ รับรองความเห็นหม่อมเจ้าสกลฯ ว่าการเปลี่ยนแปลงการปกครองนี้ไม่ใช่ coup d’etat แต่เป็น revolution ในทางเศรษฐกิจ ไม่มีในทางการปกครอง ซึ่งเปลี่ยนจากพระเจ้าแผ่นดินองค์เดียวมาเป็นหลายองค์เท่านั้น

พระยาราชวังสัน : โครงการของหลวงประดิษฐ์มนูธรรมไม่เป็นลัทธิอันใดอันหนึ่งแน่ อยากทราบว่าถือหลักอะไร

หลวงประดิษฐ์มนูธรรม (ปรีดี พนมยงค์) : ไม่ถือหลักอะไรโดยเฉพาะ อะไรดีก็เลือกเอามา

พระยาราชวังสัน : การพูดถึงโซเชียลิสม์ทั้งหมดนั้นอาจยาวเกินไป แต่ขอแบ่งพูดย่อๆ ได้ว่าเป็นสเตตโซเชียลิสม์อยู่หนึ่งกับคอมมูนิสต์อีกอย่างหนึ่ง แต่ข้าพเจ้าอยากรับรองลัทธิของชาร์ลจี๊ดคือ เดินแบบโคออเปราตีฟต่างๆ

หลวงประดิษฐ์มนูธรรม (ปรีดี พนมยงค์) : ยังมีรายละเอียดเรื่องนัชชันนั่ลแบงก์และอื่นๆ อีกมาก แต่ต้องรับโปลิซีเสียก่อน โปลิซีของข้าพเจ้านั้นเดินแบบโซเชียลิสม์ผสมลิเบรัล”[14]

 

ประการที่ 2 การปฏิรูปกรรมสิทธิ์ในที่ดิน

 

 

แนวคิดของนายปรีดีเรื่องการปฏิรูปกรรมสิทธิในที่ดินนี้ มาจากประสบการณ์ส่วนตัวที่นายปรีดีพบปัญหาชาวนาในวัยเยาว์ที่บ้านเกิดจังหวัดพระนครศรีอยุธยาและชี้แจงว่าหัวใจของการปฏิรูปที่ดินต้องเคารพกรรมสิทธิ์ของเอกชนเป็นสำคัญ

 

“ม.จ.สกลวรรณากร วรวรรณ : ตามโครงการดูเหมือนผู้เสนออาศัยหลัก surplus value คนทำที่ดินไม่ได้ค่าของที่ดินเต็มที่ แต่เห็นว่าชาวนาได้ค่าที่ดินเต็มที่แล้ว และเรื่องคนไทยยากจนนั้น หมอซิมเมอแมนได้สำรวจกล่าวว่าความเป็นอยู่ของเมืองไทยนั้นดีกว่าชาวอินเดียและจีนตั้งสองเท่า และ surplus value ทางภาคอุดรนั้นตกแก่คนพื้นเมืองเป็นส่วนมาก

หลวงประดิษฐ์มนูธรรม (ปรีดี พนมยงค์) : ในเรื่องที่ดินนี้ การอธิบายข้าพเจ้าไม่ได้อาศัยหลัก surplus value ของคาร์ล มาร์กซ เลย แต่อาศัยหลักว่าแรงงานของคนไทยเสียไปปีหนึ่งมากๆ จะทำอย่างไรจึงจะใช้แรงงานให้เป็นประโยชน์…

ม.จ.สกลวรรณากร วรวรรณ : อยากให้เดินแบบ compromise คือร่วมกับพวก capitalist

หลวงประดิษฐ์มนูธรรม (ปรีดี พนมยงค์) : หลักโครงการของข้าพเจ้านี้ ไม่ขัดกับ capitalist เดินคู่กันไปแท้ๆ เราต้องการอาศัยทุนของพวกมั่งมีในนี้ และต่างประเทศ

ม.จ.สกลวรรณากร วรวรรณ : ตามรูปที่อ่านนั้น ไม่เป็นแนวทางพอ ต้องแสดงไปเป็นลำดับ

หลวงประดิษฐ์มนูธรรม (ปรีดี พนมยงค์) : ในโครงการเสนอเพื่อให้รับรองโปลิซีเท่านั้น เมื่อรับรองโปลิซีแล้ว การที่จะดำเนินต่อไปนั้นต้องเรียกผู้ชำนาญมาภายหลัง…

ม.จ. สกลวรรณากร วรวรรณ : พริมิตีฟนั้นแล้วแต่ความเคยชิน หากว่าเคยอยู่อย่างไรก็ชินอย่างนั้น ไม่รู้สึกลำบาก จึงอยากให้เคารพในกรรมสิทธิ์ของบุคคลให้มาก

หลวงประดิษฐ์มนูธรรม (ปรีดี พนมยงค์) : โครงการนี้เราต้องเคารพกรรมสิทธิ์ของเอกชนเหมือนกัน เช่นที่ที่เป็นบ้านอยู่เราไม่เข้าเกี่ยวข้อง เว้นแต่ที่จำเป็น การที่ต้องรวมนี้ก็เพราะที่ดินของเจ้าของต่างๆ มีเป็นหย่อมๆ ไม่สะดวกแก่การควบคุมและทางวิทยาศาสตร์จึงต้องรวมให้เป็นผืนเดียวกัน

ม.จ.สกลวรรณากร วรวรรณ : เราเข้าใจเอาเองว่าที่ดินนั้นมีเป็นหย่อมๆ ยกตัวอย่างเมืองสุพรรณไม่แน่ว่าของใครมีเท่าใดเพราะยังไม่ได้สำรวจ ปัญหาสำคัญในเรื่องนี้จึงมีวิธีการที่จะรวมที่ดิน

หลวงประดิษฐ์มนูธรรม (ปรีดี พนมยงค์) : ปัญหาเรื่องรายละเอียดเอาไว้ที่หลัง แต่พฤติการณ์มีอยู่แน่ชัดว่า ที่ดินในเมืองไทยมีอยู่เป็นหย่อมๆ การรวมกันได้ผลดีในทางวิทยาศาสตร์ เราจะทำอย่างไรจึงจะให้รวมกันได้…

ม.จ.สกลวรรณากร วรวรรณ : การรวมที่ดินและรวมแรงเพื่อการกสิกรรมนั้นเห็นด้วย…หลักนี้ไม่มีใครคัดค้าน และตามที่ถือว่าที่ดินทั้งหมดเป็นของพระเจ้าแผ่นดินนั้น ใช้ได้ดีในเมืองไทยในการรวมที่ดิน

หลวงประดิษฐ์มนูธรรม (ปรีดี พนมยงค์) : หลักนี้วิเศษจริง แสดงว่าที่ดินเป็นของรัฐ

ม.จ.สกลวรรณากร วรวรรณ : นโยบายเรื่องที่ดินนั้น ควรแยกออกจากนโยบายอื่นๆ …

พระยามโนปกรณ์นิติธาดา : นโยบายแรกนั้น คือที่ดินกสิกรรมใช่ไหม…

หลวงประดิษฐ์มนูธรรม (ปรีดี พนมยงค์) : มีทั้งรัฐบาลจัดทำเองและเอกชนจัดทำ ไม่ใช่รัฐบาลจัดทำเองทั้งหมด เช่นการสัมปทานต่างๆ มีเหมืองแร่เป็นต้น ยังคงให้เอกชนจัดทำ และเรื่องวิตกว่าเจ้าของที่ดินจะไม่พอใจนั้น ไม่น่าวิตกอย่างใด การออกกฎหมายบังคับซื้อนั้นเพื่อป้องกันคนเกเรและหน่วงไม่ขายหรือเกี่ยงเอาราคาแพงๆ เท่านั้น

ม.จ.สกลวรรณากร วรวรรณ : บัดนี้ข้าพเจ้าเห็นด้วยให้รวมที่ดินนอกเมืองเป็นที่กสิกรรม และยังเห็นต่อไปว่า ควรรวมที่ในเมืองเป็นหัตถกรรมและที่อยู่ด้วย ควรจัดวางโปรแกรมไว้ว่าที่ใดเป็นที่หัตถกรรมและที่ใดที่เป็นที่กสิกรรม การมีที่ดินเป็นหย่อมๆ ข้าพเจ้าเห็นเป็นภัยควรรวมเอามาทั้งหมด แปลนจึงจะครบรูปเรียบร้อย”[15]

 

จากการประชุมฯ ครั้งนี้พบว่าผู้เข้าร่วมประชุมฯ มีความเห็นแตกเป็นสองทางคือ ฝ่ายหนึ่งสนับสนุนและฝ่ายหนึ่งคัดค้านคำชี้แจงเค้าโครงการเศรษฐกิจของนายปรีดี โดยผู้ที่คัดค้านได้แก่ พระยาทรงสุรเดช, พระยาศรีวิสารวาจา, พระยาราชวังสัน และนายประยูร ภมรมนตรี[16]

สัปดาห์ถัดมาในการประชุมสภาผู้แทนราษฎร วันศุกร์ที่ 17 มีนาคม พ.ศ. 2475 (นับตามปฏิทินเก่า) พระยานิติศาสตร์ไพศาลได้สอบถามถึงเรื่องโครงการเศรษฐกิจและคำชี้แจงเค้าโครงการเศรษฐกิจของนายปรีดี โดยพระยาราชวังสันหนึ่งในกรรมานุการฯ ที่เข้าร่วมการประชุมฯ พิจารณาเค้าโครงการเศรษฐกิจกล่าวตอบว่ากำลังอยู่ระหว่างการพิจารณาและจะมีการนำเสนอต่อคณะรัฐมนตรีอีกครั้ง[17]

 

 

 

จากหลักฐานประวัติศาสตร์และข้อถกเถียงข้างต้นแสดงให้เห็นแนวคิดของนายปรีดีในการจัดทำ เค้าโครงการเศรษฐกิจ หรือ สมุดปกเหลือง ด้วยถ้อยแถลงของนายปรีดีเป็นหลัก และแสดงถึงเจตนารมณ์ในการจัดทำอยู่บนพื้นฐานของแนวการปกครองระบอบใหม่และประโยชน์เพื่อประชาชนที่แตกต่างจากโครงการเศรษฐกิจของระบอบเดิมหลายประการ โดยนายปรีดีเริ่มต้นร่างคำชี้แจงเค้าโครงการเศรษฐกิจขึ้นจากเสียงเรียกร้องในสภาฯ และการมอบหมายของรัฐบาลคณะราษฎร ข้อสังเกตประการหนึ่งคือ นายปรีดีย้ำในการประชุมคณะกรรมานุการฯ หลายหนว่าจะมีการเชิญผู้ชำนาญการมาปรับปรุงคำชี้แจงเค้าโครงการเศรษฐกิจหลังจากรับนโยบายแล้ว

หากหลังการประชุมกรรมานุการพิจารณาเค้าโครงการเศรษฐกิจ ได้เพียงไม่นานและยังไม่ทันพิจารณาหรือดำเนินการอย่างใด ทางพระยามโนปกรณ์นิติธาดาก็ออกพระราชกฤษฎีกาปิดสภาฯ ในวันที่ 1 เมษายน พ.ศ. 2476 ซึ่งถือเป็นการรัฐประหารครั้งแรกโดยพระราชกฤษฎีกา ส่งผลให้นายปรีดีต้องถูกเนรเทศไปยังประเทศฝรั่งเศส ต่อมาคำชี้แจงเค้าโครงการเศรษฐกิจฉบับนี้กลับได้รับการตีพิมพ์ซ้ำหลายครั้งจากความสนใจของผู้จัดพิมพ์ ผู้อ่าน และจัดพิมพ์เนื่องในวาระสำคัญนับตั้งแต่ทศวรรษ 2490-2550 เป็นต้นมา

 

ภาพประกอบ: สถาบันปรีดี พนมยงค์ หอสมุดแห่งชาติ คลังสารสนเทศบัญญัติ เว็บไซต์ปรีดี-พูนศุข และ The 101 World

หมายเหตุ : คงอักขรวิธีสะกดตามเอกสารชั้นต้น

บรรณานุกรม

เอกสารชั้นต้น :

หนังสือพิมพ์ :

หนังสือภาษาอังกฤษ :

หนังสือภาษาไทย :

• กนกศักดิ์ แก้วเทพ, สำนักเศรษฐศาสตร์การเมือง จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย (กรุงเทพฯ: โรงพิมพ์แห่งจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย, 2549).
• กองบรรณาธิการ, วันปรีดี พนมยงค์ 11 พฤษภาคม 2540 (กรุงเทพฯ: โรงพิมพ์มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์, 2540).
• เจมส์ ซี. อินแกรม, การเปลี่ยนแปลงทางเศรษฐกิจในประเทศไทย 1850-1970, แปลโดย ชูศรี มณีพฤกษ์ และเฉลิมพจน์ เอี่ยมกมลา (กรุงเทพฯ: มูลนิธิโครงการตำราสังคมศาสตร์และมนุษยศาสตร์, 2552).
• เดือน บุนนาค, ท่านปรีดี รัฐบุรุษอาวุโส ผู้วางแผนเศรษฐกิจไทยคนแรก พิมพ์ครั้งที่ 3 (กรุงเทพฯ: สายธาร, 2552).
• ฉัตรทิพย์ นาถสุภา, ประสบการณ์และความเห็นบางประการของรัฐบุรุษอาวุโส ปรีดี พนมยงค์ พิมพ์ครั้งที่ 2 (กรุงเทพฯ: คณะกรรมการดำเนินงานฉลอง 100 ปี ชาตกาล นายปรีดี พนมยงค์ รัฐบุรุษอาวุโส, 2542).
• ทิพวรรณ เจียมธีรสกุล, ปฐมทรรศน์ทางการเมืองของปรีดี พนมยงค์ พิมพ์ครั้งที่ 2 ฉบับสมบูรณ์ (กรุงเทพฯ: มูลนิธิปรีดี พนมยงค์, 2544).
• ธำรงศักดิ์ เพชรเลิศอนันต์, 2475 และ 1 ปีหลังการปฏิวัติ. (กรุงเทพฯ: มูลนิธิโครงการตำราสังคมศาสตร์และมนุษยศาสตร์, 2543).
• นครินทร์ เมฆไตรรัตน์, ความคิด ความรู้ และอำนาจการเมืองในการปฏิวัติสยาม 2475 (กรุงเทพฯ: สถาบันสยามศึกษา สมาคมสังคมศาสตร์แห่งประเทศไทย, 2533).
• ปรีดี พนมยงค์, ชีวประวัติย่อของนายปรีดี พนมยงค์ พิมพ์ครั้งที่ 2 (กรุงเทพฯ: มูลนิธิปรีดี พนมยงค์, 2535).
• ปรีดี พนมยงค์, เค้าโครงการเศรษฐกิจ หลวงประดิษฐ์มนูธรรม (ปรีดี พนมยงค์), (กรุงเทพฯ: สุขภาพใจ, 2552).
• ผาสุก พงษ์ไพจิตร และคริส เบเคอร์, เศรษฐกิจการเมืองไทยสมัยกรุงเทพฯ พิมพ์ครั้งที่ 2 (กรุงเทพฯ: ซิลค์เวอร์มบุคส์, 2542).
• ษัษฐรัมย์ ธรรมบุษดี, รัฐสวัสดิการเพื่อความสุขสมบูรณ์ของราษฎร (กรุงเทพฯ: สถาบันปรีดี พนมยงค์, 2564).
• ไมตรี เด่นอุดม, โลกพระศรีอารย์ของปรีดี พนมยงค์ พิมพ์ครั้งที่ 2 (กรุงเทพฯ: สุขภาพใจ, 2553).
• สมศักดิ์ เจียมธีรสกุล, ประวัติศาสตร์ที่เพิ่งสร้าง (กรุงเทพฯ: 6 ตุลารำลึก, 2544).
• ไสว สุทธิพิทักษ์, ดร. ปรีดี พนมยงค์ พิมพ์ครั้งที่ 2 (กรุงเทพฯ: บพิธการพิมพ์, 2526).

บทความในหนังสือและวารสาร :

วิทยานิพนธ์ :

สื่ออิเล็กทรอนิกส์ :